NHẢY LỬA…THẦN BÍ

Sân trước Bảo tàng dân tộc học tối mùng 4 tết, lúc 18h. Đông hơn ngày thường. Lễ hội nhảy lửa của người Pà Thẻn sắp diễn ra tại đây. Một đống củi lớn chất cao, ngọn lửa bùng lên. Cách chừng 5 mét là 1 mâm cúng đơn sơ.  Lễ vật cúng tế gồm có một bát hương, một con gà luộc, một bát gạo nếp cắm hai nén hương, 1 chai rượu, 1 cái oản to màu đỏ, một đĩa xôi cẩm.

Thầy mo ngồi bên cạnh mâm lễ, gõ lên đàn cúng, lầm rầm khấn. Đàn cúng là 1 thanh đồng nhỏ, mảnh căng lên 1 đoạn gỗ dài chừng 1 m. Thầy cúng cầm cái que nhỏ gõ lên, âm thanh pặc păng phát ra đều đều.  Lễ hội nhảy lửa bao giờ cũng  bắt đầu bằng việc cầu cúng thần linh như thế.
Thầy cúng Đìu Láo Lở, 69 tuổi, đội mũ hoa, mặc áo dành riêng cho thầy cúng có thêu những bông hoa rực lên màu đỏ. Ông khấn ròng rã gần 2 tiếng đồng hồ. 9 người đàn ông Pà Thẻn mặc trang phục dân tộc, ngồi sát nhau trên một tấm gỗ dài. Tất cả không ai nói với ai. Đăm đăm nhìn thầy cúng. Đống lửa vẫn cháy rừng rực giữa sân. Người xem ken vòng trong vòng ngoài háo hức chờ đợi. Tiếng gõ mỗi lúc một dồn dập, thôi thúc. Người thầy cúng rung lên.
Đột nhiên những người đàn ông thân hình rung lên bần bật, đôi mắt đờ ra như nhìn vào cõi vô định.  Đầu tiên họ nhảy chồm chồm tại chỗ và cứ thế nhảy bằng cả hai chân y như con ếch nhảy tưng tưng liên hồi, nhằm thẳng đống than hồng lao vào. Một người lao vào. Hai người, rồi 3, 4 người nhảy vào đống than rừng rực lửa. Người xem hú hét. Đống than hồng tóe ra. Đôi chân sục vào than hồng. Cả hai tay vục vào than hồng. Tàn lửa như pháp hoa tung ra xung quanh.  Có cảm giác những người đàn ông này được tiếp thêm sức mạnh, lòng quả cảm đầy thần bí.  Họ nhảy vào lửa, chừng 2 đến 3 phút, rồi nhảy ra ngoài, ngồi vào vị trí cũ, tiếp tục “thẩm thấu” lời khấn của thầy cúng.  Tiếng gõ pặc păng phát ra từ  chiếc đàn cúng nghe mê hoặc.
Đìu Văn Việt, con của thầy cúng bật tưng tưng vào lửa, làm than hồng tung lên, văng ra xung quanh như pháo hoa. Vàng Văn Hoa, Vũ Văn Tiến cùng bật lên 1 lúc. Cùng lao vào đạp than hồng sang hai bên… Nhảy lửa, mắt ai cũng nhắm tịt. Tiếng hò reo thán phục. Tiếng pặc păng của đàn cúng hối thúc. Mỗi người nhảy vào lửa lâu nhất cũng chừng 3-4 phút rồi nhảy ra, nhập đồng tiếp trong lời khấn, và âm thanh păng pặc păng. Cao điểm, thầy cúng dừng tay gõ, nhảy bật lên như lò xo và cũng với bước nhảy của loài ếch, nhảy thẳng vào than hồng…Than lại bắn tung tóe. Chừng nửa giờ, lửa tàn. Thầy cúng ngừng lầm rầm. Tiếng pặc păng dừng hẳn. Mọi người quây lấy những người đàn ông mặt lem nhem bụi than, đòi xem chân, xem tay. Tất cả chả hề hấn gì. Không bị bỏng. Cũng không cháy chỗ nào. Người xem vẫn đầy phấn khích. Anh Nguyễn Trung Hưng quê Hà Tây vẫn chưa hết hồi hộp dù chỉ đứng vòng ngoài “Lần đầu tiên em nhìn thấy cảnh nhảy lửa. Trông rất nguy hiểm mà bản thân người bình thường không làm được. Ấn tượng nhất là sự lên đồng của mấy anh người Pà Thẻn. Để nhảy được vào lửa em nghĩ họ đã có sự luyện tập từ nhỏ và  họ phải “nhập đồng”, con người cảm thấy thăng hoa lên, cộng hưởng trong âm thanh của đàn gõ”.
Kinh nhạc. Thán phục, đó là tâm trạng của tất cả mọi người khi  tham dự lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn.
Và đây là chuyện của người trong cuộc:
Khi nhảy lửa anh cảm thấy thế nào? Khi nhìn thấy đống lửa, anh ngồi đây rung rung người lên thì cảm thấy thế nào?
- Thấy thích qúa, thích lửa quá thôi.
- Lúc đó chỉ có 1 cảm giác thích lửa thôi
- Vâng
Có chỗ nào bị bỏng không?
- Không
Tại sao chỉ toàn con trai nhảy lửa, tôi hỏi Đìu Văn Việt, 1 trong 9 người đàn ông nhảy lửa:
- Con gái có nhảy lửa đựợc không?
  - Con gái không đi được đâu, con gái nó bảo là không có quyền.
- Thế bao nhiêu tuổi thì bắt đầu nhảy lửa?
-  20-25 tuổi.
Nhảy lửa không ai phải dạy ai. Anh Vù Văn Tính bảo vậy, cứ đi theo thầy cúng là biết nhảy.
Em từ năm 22 tuổi lấy vợ xong là đi nhảy lửa
- Có ai dạy không?
- Không ai dạy đâu mà, chỉ có đi theo ông thầy cúng là khắc biết thôi mà
- Khi nhảy vào lửa có thấy nóng không?
- Không cảm thấy 1 tý nào, cứ thấy lửa là thích lắm, thích nhảy
- Bình thường khi không nghe lời thầy cúng, không nghe thấy âm thanh gõ gõ păng pặc păng  thì có nhảy được không?
- Không nhảy được.  Nhảy vào đống lửa cảm thấy nó bình thường thôi, như là giẫm chân vào đất này này, sờ vào đống lửa rất là thích. Có cảm giác là thích thú, cho nên không biết sợ gì hết. Sờ vào đống lửa không thấy nóng, nó chỉ nóng bằng chảo nước rửa mặt thôi.  Khi nào cảm thấy nóng là ra luôn, tự nhiên chạy ra luôn.  Lúc bây giờ mình tỉnh rồi đấy.  Thần đẩy ra luôn
Người Pà Thẻn thường tổ chức lễ nhảy lửa khi nào? Anh Tính kể:
- 30 tết là từng gia đình người Pà Thẻn ở Quang Bình, Hà Giang  tổ chức nhyảy lửa. Cái này do từng gia đình tổ chức. Những gia đình nào biết cúng, thầy cúng mới làm được. Làm được rồi thì anh em bên ngoài mới đến chơi. Mình đã biết cúng thì tự cúng. Mời các thầy đến liên hoan xong hôm đấy báo cáo thầy, tối 30 tết liên hoan nhảy lửa.
Thầy cúng trong lễ nhảy lửa là rất quan trọng. Như thầy cúng Đìu Láo Lở, năm nay 69 tuổi, làm nghề từ lúc 16 tuổi. Đây là thầy cúng cao tay ở Quang Bình. Nếu không phải là thầy cúng cao tay thì người nhảy lửa sẽ bị cháy, bị bỏng. Sở dĩ bị bỏng là do không “nhập” được.
 Theo phong tục của người Pà Thẻn, lễ nhảy lửa được xem như một trò chơi sau khi việc đồng áng, thu hoạch đã xong xuôi. Lễ này được tổ chức vài ba lần trong năm vào khoảng thời gian từ 15-10 âm lịch đến hết ngày rằm tháng giêng trên một bãi đất rộng, bằng phẳng, hoặc trong nhà thầy cúng.
 Anh Nguyễn Đức Hà, Trưởng phòng văn hóa huyện Bắc Quang (Hà Giang)  cho biết:
          - Lễ hội nhảy lửa này thực ra là lễ hội mừng cơm mới. Đối với dân tộc Pà Thẻn thì đây nó thể hiện cái sức mạnh của ngọn lửa, con người sẽ chinh phục ngọn lửa, chế ngự ngọn lửa.
- Những người tham gia nhảy lửa có kiêng phải là đàn ông chưa vợ không anh?
- Không kiêng là người đàn ông đã có vợ. Nhưng trước khi tham gia nhảy lửa thì khôngđược uống rượu và phải kiêng cả vợ, thường trong 3 ngày.
- Liệu người bình thường không nghe thầy cúng như thế kia có thẻ nhảy lửa được không ?
- Người bình thường thì sẽ không thể nhảy vào lửa được. Bắt buộc phải có thầy cúng. Thầy cúng này rất cao tay. Và đặc biệt là thầy cúng này không bao giờ xem bói và đi cúng những lễ cúng khác chỉ cúng lễ hội nhảy lửa.
- Thầy cúng khấn những gì mà khấn lâu thế, khấn suốt quá trình nhảy lửa? 
- Trong bài thầy cúng thường chỉ nói là cầu cho con người có thêm sức mạnh.
- Thường từ khi thầy bắt đầu cúng cho đến khi mọi người có thể nhảy được là trong bao lâu?
- Thường khoảng 1 tiếng rưỡi, có những lần đến 2 tiếng, như lần này đến gần 2 tiếng rồi.
- Và họ nhảy trong vô thức?
- Đúng đấy. Theo cảm nghĩ của người nhảy lửa thì họ bảo là nhìn thấy ngọn lửa, nhìn thấy than thì đó là cái điều thèm muốn của họ cững như mình muốn ăn cơm vậy.
Điều này thì tôi đã kiểm chứng, hỏi những người đàn ông Pà Thẻn tham gia nhảy lửa tôi đều nhận được câu trả lời là nhìn thấy lửa rất thích, chỉ muốn nhảy vào thôi, không mảy may sợ hãi.  Vì sao người ta có thể nhảy vào than hồng mà không bị bỏng?  Nhà nghiên cứu văn hóa PGS. TS Nguyễn Duy Thiệu giải thích:
- Thực tế mà nói, nói về lòng tin của quần chúng thì đó là ma nhập vào, nói theo kiểu nghiên cứu khoa học thì đây là hiện tượng lên đồng, nhập đồng. Lúc đó tâm hồn họ thăng hoa lên rồi, và khi tâm hồn thăng hoa thì cơ thể họ không phản ứng với các hiện tượng than đỏ, họ nhảy vào đó như không có lửa. Hiện tượng ấy cũng phổ biến ở nhiều dân tộc, đó là hiện tượng lên đồng.
Mục đích của lễ hội nhảy lửa là để cầu mùa, cầu may mắn, Khi người ta cầu cúng, mời các vị thánh thần về chứng dám để cho người ta tin là thánh thần đã về nhập vào. Có nghĩa là khi người ta nhảy như thế là thần nhảy chứ không phải con người nhảy nữa. Khi người ta nhảy lửa có nghĩa là thần đã chứng dám những lời cầu nguyện của người ta, cho mùa màng tốt tươi, cho sức khỏe gia đình.
- Thường thì lễ hội sẽ kết thúc khi lửa tàn? Mà tại sao người ta lại co cả hai chân nhảy tưng tưng như điệu nhảy của con ếch vậy?
-  Người ta quan niệm nhảy phải tàn đống lửa, cho cái lửa nó tung tóe ra thì cái điệu nhảy đó nó phù hợp nhất. Càng tàn đống lửa thì càng may mắn, do đó người ta nhảy đào bới ra, tung tóe lên.
Như vậy là các bạn đã hiểu vì sao mà những người nhảy lửa, ai cũng đạp than hồng văng ta ngoài. Điều đó thể hiện rằng: là họ đã chế ngự, chinh phục được ngọn lửa.
Hiện nay, tại các bản làng của người Pà Thẻn ở Quang Bình, hay Bắc Quang (Hà Giang), lễ hội nhảy lửa vẫn được tổ chức, thường là vào dịp Tết. Đây là nét văn hóa độc đáo của dân tộc Pà Thẻn.  Nếu muốn, bạn có thể tham dự lễ hội nhảy lửa của người Pà Thẻn, để cảm nhận được một không khí đầy huyền bí và linh thiêng, bạn hãy đến xã Tân Lập, huyện Bắc Quang, hay đến xã Tân Trịnh, huyện Quang Bình (Hà Giang) từ trung tuần tháng 10 âm lịch đến Tết nguyên đán.
Minh Huệ