MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của vấn đề
Trong
thập kỷ vừa qua, Nho giáo bỗng nổi lên như một trong những vấn đề có tính hấp
dẫn. Khổng Tử không những trở lại vị trí được tôn kính nhất trong nền văn hoá
rực rỡ và lâu đời của Trung Quốc, mà còn được coi như một trong những bộ mặt
quang vinh nhất của toàn thể nhân loại.
Việt
Nam
là một nước từ lâu đời chịu ảnh hưởng của nền văn hoá Nho giáo. Nho giáo từ
trên một ngàn năm được giới thống trị ở Việt Nam sử dụng như tư tưởng chủ đạo
trong kiến trúc thượng tầng của xã hội. Trong suốt thời kỳ phong kiến ở Việt
Nam toàn thể giới tri thức, dù khác nhau về quan điểm chính trị và văn hoá đều
tự coi mình là những đệ tử của Nho giáo, đều lấy tiêu chuẩn đạo đức của Nho
giáo làm phương châm suy nghĩ và hành động.
Ngày
nay, nhiều cuộc hội thảo bàn về lịch sử và về vai trò của Nho giáo đều được
liên tiếp tổ chức ở Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên, Singapore và ở Việt Nam.
Trên phạm vi thế giới, ở nhiều nước như Mỹ, Anh, Nga, Pháp, cũng có rất nhiều
cuộc hội thảo được tổ chức và rất nhiều sách báo được phát hành nhằm nghiên cứu
về Khổng Tử và đánh giá lại vai trò của ông đối với quá trình phát triển chung
của nhân loại, cả hôm nay và ngày mai. Phải chăng Nho giáo sau hơn một ngàn năm
phát huy ảnh hưởng vẫn còn có một sức mạnh tiềm ẩn nếu được đánh thức dậy sẽ
đóng vai trò to lớn trong quá trình phát triển của đất nước chúng tôi hôm nay ?
Phải chăng những thành công của việc vận dụng Nho giáo ở nhiều nước phương Đông
cũng đang trở thành những bài học quý giá đối với Việt Nam chúng ta ?
Được
thôi thúc bởi những lý do trên và là một học viên được sinh ra và lớn lên trong
gia đình ít nhiều có hiểu biết về Nho học, em mạnh dạn cho đề tài: NHO GIÁO -
QUÁ TRÌNH DU NHẬP VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM
2.
Tình hình nghiên cứu đề tài
Hiện
nay việc nghiên cứu Nho giáo đang được các học giả Việt Nam tìm hiểu ở nhiều
góc độ nhằm giải quyết câu hỏi vì sao Nho giáo có sức sống lâu bền trong xã hội
Việt Nam, vai trò của Nho giáo đối với sự phát triển của xã hội….
Đầu
tiên phải kể đến công trình nghiên cứu đồ sộ của Giáo sư Trần Văn Giàu với tác
phẩm Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam
(3 tập), tiếp đến là các công trình nghiên cứu Giáo sư Trần Quốc Vượng, Giáo sư
Vũ Khiêu, Giáo sư Nguyễn Tài Thư, Giáo sư Trần Ngọc Thêm…. về Nho giáo, ảnh
hưởng của Nho giáo đối với xã hội Việt
Nam.
Việc
em chọn đề tài Nho giáo du nhập và đặc
điểm của Nho giáo ở Việt Nam cũng là một chuyên đề nhỏ được tổng hợp, kết
nối để những người yêu Nho giáo hệ thống lại lịch sử Nho giáo ở Việt Nam một cách
đơn giản, khái quát hơn.
3.
Mục đích, nhiệm vụ và
phạm vi nghiên cứu
-
Mục đích: Tiểu luận đi sâu
nghiên cứu về quá trình du nhập, đặc điểm của Nho giáo ở Việt Nam
- Nhiệm vụ: Khái quát một
số vấn đề về Nho giáo, ảnh hưởng của Nho giáo, trên cơ sở đó đề ra những giải
pháp.
-
Phạm vi nghiên cứu: Tiểu luận đi sâu nghiên cứu về Nho giáo trong phạm vi xã hội Việt Nam
4.
Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
-
Tiểu luận được thực hiện dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về tôn giáo.
-
Tiểu luận sử dụng tổng hợp các phương pháp trong quá trình nghiên cứu như kết
hợp lôgíc và lịch sử, phân tích - tổng hợp, so sánh, lý luận gắn với thực tiễn.
5.
Kết cấu tiểu luận
Ngoài
phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, tiểu luận được
chia làm 3 chương, 7 tiết.
Do nhận thức và
trình độ có hạn, nên tiểu luận chắc không tránh khỏi những thiếu sót, hạn ché
nhất định, em rát mong được sự góp ý của thầy cố và bạn bè. Em xin chân thành
cảm ơn./.
Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ NHO GIÁO
Nho
giáo bắt nguồn từ đâu là câu hỏi xưa nay ít người đặt ra bởi lẽ câu trả lời
dường như quá hiển nhiên: Trung Hoa.
“Nho”
là một danh hiệu chỉ những người có học thức. Nho giáo là hệ thống giáo lý của
các nhà nho nhằm mục đích tổ chức xã hội có hiệu quả. Cơ sở hình thành, ra đời
của Nho giáo được định hình từ thời Tây Chu, đặc biệt là với sự đóng góp của Chu Đông Hán. Đến thời Xuân Thu, xã hội loạn ly, Khổng Tử
mới phát triển tư tưởng của Chu Công, hệ thống hóa lại và tích cực truyền bá...
Nho
giáo là một học thuyết chính trị. Để để làm được điều đó, Nho giáo đào tạo cho
được những người cai trị kiểu mẫu, lý tưởng đó là quân tử. Để trở thành người
quân tử, trước hết bản thân phải tự đào tạo, phải tu thân, có 3 tiêu chuẩn
chính sau: Đạt đạo, đạt đức và biết thi - lễ - nhạc.
Tu
thân rồi, bổn phận của người quân tử là phải hành động, phải ra làm quan, làm
chính trị. Nội dung công việc này là tề gia - trị quốc - bình thiên hạ.
Kim chỉ nam cho công việc cai trị là: Nhân trị (cai trị bằng tình người)
và Chính danh (tức là phải làm sao để vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra
cha, con ra con).
Nghiên
cứu về Nho giáo, nhiều học giả cho rằng Nho giáo được hình thành, phát triển từ
Trung Hoa rồi lan toả ra các quốc gia khác, là đứa con tinh thần được ra đời
được nuôi dưỡng bởi truyền thống văn hoá du mục phương Bắc và truyền thống văn
hoá nông nghiệp phương Nam (1), cụ thể là:
-
Chất du mục phương Bắc mà Nho giáo nguyên thuỷ tiếp thu thể hiện nổi bật:
+
Tham vọng bình thiên hạ, coi trọng cái quốc tế và coi nhẹ cái quốc gia.
Bởi bản thân Khổng Tử đã trên 01 lần rời quê hương nước Lỗ để tìm minh chủ. Gốc
của tham vọng bành trướng là truyền thống trọng sức mạnh - điều đó đã được
Khổng Tử đưa vào Nho giáo qua chữ “dũng” (nhân - trí - dũng).
_______________
(1). Trần Ngọc
Thêm - Tìm về bản sắc Văn hóa Việt Nam
+
Quan niệm về một xã hội trật tự, ngăn nắp, có tôn ti trên dưới rõ ràng, thể
hiện qua thuyết chính danh với nếp sống chặt chẽ, kỹ cương được đảm bảo
bằng sức mạnh.
-
Chất nông nghiệp phương Nam
mà Nho giáo nguyên thuỷ tiếp thu thể hiện:
+
Việc đề cao chữ Nhân và nguyên lý nhân trị có nguồn gốc từ lối trọng
tình của người nông nghiệp phương Nam .
+
Việc coi trọng dân có nguồn gốc từ tinh thần dân chủ có nguồn gốc từ văn
hoá nông nghiệp phương Nam .
Khổng Tử nói: Dân là chủ của thân, vì thế thánh nhân xưa lo xong việc dân rồi
mới lo đến việc thân.
+ Nho
giáo nguyên thuỷ rất coi trọng văn hoá, đặc biệt là văn hoá tinh thần (thi,
thư, lễ, nhạc....). Tình yêu nam nữ mà kinh Thi nói đến nhiều chính là biểu
hiện của tình người, là cái gốc của nhân và cũng là cái gốc của mọi sự.
Việc
đồng thời dựa vào 2 truyền thống văn hoá đối lập nhau - du mục và nông nghiệp -
trong một hoàn cảnh xã hội đầy biến động, khiến cho tư tưởng của Nho giáo không
tránh khỏi những giằng co, nhiều khi chứa đựng đầy mâu thuẫn.
Mâu
thuẫn rõ nhất của Nho giáo vẫn không thoát khỏi lối nghĩ miệt thị dân của những
kẻ có sức mạnh (dân chúng có thể khiến cho họ theo chứ không thể giảng cho họ
hiểu được). Nho giáo cũng chống lại chính sách pháp trị của truyền thống du
mục, nhưng ban đầu Khổng Tử đã tỏ ra rất lúng túng giữa lễ trị và nhân
trị. Ông cũng nhiều lần nói đến lễ trị, vận động các nước chư hầu
duy trì cái lễ của nhà Tây Chu. Ông cũng đã nhập Nhân với Lễ, và
còn đi xa hơn, coi Nhân là cái gốc của lễ nhạc. Tuy đầy mâu thuẫn và
lúng túng, nhưng rõ ràng là về tư tưởng, Khổng Tử và Nho giáo nguyên thuỷ đã
thiên về truyền thống nông nghiệp phương Nam hơn. Đồng thời, cũng chính cái
chất nông nghiệp phương Nam
là nguyên nhân gây nên bi kịch lớn nhất của Nho giáo là: Cái Nho giáo mà Khổng
Tử tốn bao công gây dựng nên, vừa có thể nói là rất thành công, lại vừa có thể
nói là thất bại. Vì trong khi các bậc đế vương với truyền thống trọng võ phương
Bắc quen cầm quyền theo lối pháp trị và chuyên chế bằng vũ lực thì Khổng Tử lại
chịu ảnh hưởng của truyền thống trọng tình (trọng văn) phương Nam , mà khuyên họ cầm quyền theo
lối nhân trị. Chính vì vậy, nên ngay từ khi còn sinh thời, Khổng Tử luôn
muốn làm quan nhưng hầu như chẳng được ai trọng dụng.... Chính vì thế, về sau
đã có một số thế lực tập trung vào việc loại trừ chất nông nghiệp phương Nam
trong Nho giáo bằng các hành động:
-
Những người chủ trương sửa đổi không dám tấn công thẳng vào chữ Nhân và
chủ trương nhân trị, bởi lẽ đây là cốt lõi của học thuyết Khổng Tử,
chính nhờ đó mà Nho giáo được chọn làm công cụ mị dân. Nhưng họ đã lờ đi, hạn
chế nhắc đến chữ Nhân và nhân trị, thay vào đó là nói đến lễ
trị và đặc biệt là đề cao Trời (thiên mệnh). Mọi việc thế gian đều
do Trời quyết định. Đề cao trời để rồi đồng nhất quyền vua (vương quyền) với
quyền Trời (thần quyền) bằng thuyết Vương quyền thần thụ: Quyền thống
trị của vua là theo mệnh trời, do Trời giao phó. Vua đã được biến thành ông
Trời con, có quyền uy tuyệt đối, dân trở thành những kẻ bầy tôi ngoan ngoãn -
đó thật là cả một sách lược khôn ngoan, tác dụng của nó còn hơn cả lễ trị và
pháp trị.
-
Loại bỏ cái hạt nhân dân chủ. Thay cho quan niệm của Nho giáo nguyên thuỷ về
Ngũ luân với các quan hệ hai chiều bình đẳng, tất cả được quy về 3 mối chủ yếu,
tạo nên thuyết “Tam cương” (quan hệ vua tôi, cha con, vợ chồng) với quan hệ 1
chiều duy nhất chỉ đòi hỏi trách nhiệm của kẻ dưới đối với người trên: Quân vi
thần cương, phụ vi tử cương, phu vi phụ cương - nghĩa là bề tôi phải tuyệt đối
phục tùng vua, con phải tuyệt đối phục tùng cha, vợ phải tuyệt đối phục tùng
chồng.
- Từ
đời Hán trở về sau, vai trò của văn hoá cũng bị thu hẹp, nó chỉ giới hạn trong
khuôn khổ những gì có lợi cho vương quyền.
Như
vậy, Nho giáo nguyên thuỷ đúng như Khổng Tử dự đoán đã hoàn toàn thất bại.
Trước khi chết, Khổng Tử rất u buồn, bởi lẽ ông đã không hiểu được rằng, hút
nhuỵ từ văn minh nông nghiệp, Nho giáo đầy tính nhân bản của ông chỉ thích hợp
được với quy mô làng xã. Để phục vụ cho vương quyền trong phạm vi quốc gia, cần
có một thứ triệt lý tổng hợp được chất pháp luật tôn ti của văn minh du mục để
cai trị và chất tình cảm của văn minh nông nghiệp để lấy lòng dân, con đường
thích hợp hơn là du mục hoá Nho giáo. Nhiệm vụ này Hán nho đã thực hiện
một cách xuất sắc bằng việc đề cao thần quyền (Trời) và thứ bậc tôn ti (Tam
cương).
Đối với cuộc sống, Nho giáo quan tâm đến con người.
Phật giáo cho cuộc đời là bể khổ nên tìm cách giải thoát, cần sự “bất sinh”.
Lão giáo cũng yếm thế, bi quan như vậy, nên cần sự “vô vi tịch mịch”. Chỉ có
đạo Nho là trọng sự sống hơn cả. Không cần phải hỏi ta sinh ra ở cõi đời để làm
gì, chết rồi thì đi đâu, chết rồi có linh hồn nữa không “Người muốn biết người chết rồi có biết gì nữa không ư ? Chuyện đó không
phải là chuyện cần kíp bây giờ, rồi sau biết”. Cho nên Khổng Tử ít bàn đến
chuyện quỷ thần, đến chuyện quái lạ, huyền bí. Làm người ở đời hãy lo lấy việc
của con người. Chuyện của con người lúc sống còn chưa lo hết, lo gì đến việc
sau khi chết ! “Phải vụ lấy việc nghĩa của con người, còn quỷ thần kính mà xa
ta” (Luận ngữ). Khi khoa học chưa phát triển, các tôn giáo còn thịnh hành,
những chuyện mê tín dị đoan còn huyền hoặc người ta gây bao nhiêu tai hại, thì
thái độ “kinh nhi viễn chi” là đúng. Khổng Tử tuy chưa thoát ra được cái “thiện
đạo quan” của đời Chu, nhưng ông đã bắt đầu hoài nghi quỷ thần, trời mặc dù ông
vẫn trong việc tế trị. Nho học khuyên con người ta nên yêu đời, vui đời, sống
có ích cho đời, cho xã hội. Câu Khổng Tử trả lời Tử Lộ khi ông ta định sang
giúp Phật Bật nêu rõ điều đó: “Ta đây há lại là quả dưa, chỉ được treo mà không
được ăn hay sao” sống ở đời mà bỏ việc đời là trái đạo con người. Sống là hành
động, đem tài trí giúp đời Khổng Tử chính là tấm gương cho các nhà Nho đời sau
noi theo. Ông không tìm thú vui ở chỗ ẩn dật hay ở chỗ suy tưởng suông, mà ở
chỗ hành động, hành đạo. Khổng Tử đi chu du thiên hạ ngoài mục đích tìm cách
thực hiện lý tưởng của mình suốt 14 năm. Không ai dùng, trở về đã 70 tuổi ông
vẫn dạy học, làm sách, truyền bá tư tưởng của mình. Đây có thể nói là điểm sáng
nhất của Nho giáo so với các học thuyết khác, và có lẽ chính nhờ nó mà Nho giáo
giữ vị trí độc tôn và ưa chuộng trong thời gian rất dài của lịch sử.
Về đạo đức, Nho giáo rất chú trọng dạy đạo làm
người. Phải nói đạo làm người của Khổng Tử dạy là đạo làm người trong xã hội
phong kiến. Những quan niệm đạo đức mà Khổng Tử đề ra không phải là vĩnh cửu,
nhưng có nhiều phương châm xử thế, giúp ông sống giữa bầy lang sói mà vẫn giữ
được tâm hồn cao thượng, nhân cách trong sáng. Suy đến cùng đạo làm người ấy
bao gồm 2 chữ nhân nghĩa. Khổng Tử giảng chữ Nhân cho học trò
không lúc nào giống lúc nào, nhưng xét cho kỹ, cốt tuỷ của chữ Nhân là lòng
thương người và cũng chính là Khổng Tử nói “đối với người như đối với mình,
không thi hành với người những điều mà bản thân không muốn ai thi hành với mình
cả. Hơn nữa cái mình muốn lập cho mình thì phải lập cho người, cái gì mình muốn
đạt tới thì cũng phải làm cho đạt tới, phải giúp cho người trở thành tốt hơn mà
không làm cho người xấu đi” (luận ngữ). “Nghĩa” là lẽ phải, đường hay, việc
đúng. Mạnh Tử nói “nhân là lòng người, nghĩa là đường đi của người”. “Nhân là
cái nhà của người, nghĩa là đường đi ngay thẳng của người” “ở với đạo nhân, nói
theo đường nghĩa, tất cả mọi việc của đại nhân là thế đó”.
Đến Hán Nho, Đổng Trọng Thư đưa nhân nghĩa vào ngũ
thường. Tam cương ngũ thường trở thành giềng mối trụ cột của lễ giáo phong
kiến. Sang Tống Nho, hai chữ nhân nghĩa càng bị trừu tượng hoá. Các nhà Tống
Nho căn cứ vào thuyết “thiện nhân hợp nhất” khoác cho hai chữ “nhân nghĩa” một
màu sắc thần lá siêu hình. Trời có “lý” người có “tính” bẩm thụ ở trời. Đức của
trời có 4 điều: Nguyên, hạnh, lợi, trinh; đức của người có nhân,
nghĩa, lễ, trí. Bốn đức của người tương cảm với bốn đức của trời.
Hệ thống hoá lại một cách tóm tắt hai chữ “nhân
nghĩa” ở một số thời điểm phát triển của Nho giáo như trên, ta có thể kết luận
hai chữ “nhân nghĩa” của Nho giáo là khái niệm thuộc phạm trù đạo lý, nội dung
từng thời kỳ có thêm bớt nhưng căn bản vẫn là những lễ giáo phong kiến, không
ngoài mục đích duy nhất là ràng buộc con người vào khuôn khổ pháp lý Nho giáo,
phục vụ quyền lợi của giai cấp phong kiến. Trong quá trình phát triển càng ngày
nó càng bị trừu tượng hoá trên quan điểm siêu hình.
Tuy nhiên quan niệm đạo đức của Nho giáo quả là có
rất nhiều điểm tích cực. Một trong những đặc điểm đó là đặt rõ vấn đề người
quân tử, tức là người lãnh đạo chính trị phải có đạo đức cao cả; dù nguyên tắc
ấy không được thực hiện trong thực tế nó vẫn là một điểm làm chỗ dựa cho những
sĩ phu đấu tranh. Nho giáo đã tạo ra cho kẻ sĩ một tinh thần trách nhiệm cao cả
với xã hội. Truyền thống hiếu học, truyền thống khí tiết của kẻ sĩ không thể
bảo là di sản của Nho giáo chỉ có tiêu cực.
Chương 2
NHO GIÁO DU NHẬP, PHÁT TRIỂN VÀO VIỆT NAM
I.
QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN
Khi
Việt Nam bị nội thuộc Trung Quốc vào năm 192 - Trước Công nguyên (vào lúc Nho giáo ở Trung Quốc được suy tôn
làm quốc giáo), các thế lực phong kiến phương Bắc luôn kiên trì đeo đuổi ý
định đồng hóa nhân dân Việt Nam, cũng như cố đồng hóa nhiều dân tộc khác nhằm
mục đích truyền bá văn hóa, truyền bá Nho giáo. Trái lại, nhân dân Việt Nam,
ngoài phương pháp đấu tranh vũ trang giành lại tự chủ, còn phải tiến hành một
loạt phương pháp khác nhằm bảo tồn giống nòi, phong tục tập quán và những di
sản quý giá của mình; đồng thời sẵn sàng tiếp thu ảnh hưởng văn hóa nước ngoài
cao hơn văn hóa vốn có của dân tộc ta, biến cái của người thành cái của mình(1).
Đến
thời Tây Hán, đầu Công nguyên, thái thú Tích Quang và Nhâm Diên “dựng học hiệu
dạy lễ nghĩa” tại quận Giao Chỉ và Cửu Chân nhằm truyền bá Nho giáo và ép nhân
dân ta theo phong tục Hán. Thời Vương Mãn, đông đảo kẻ
__________________
(1). Giáo sư Trần Văn Giàu - Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế
kỷ 19 đến cách mạng tháng Tám, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm
1996, Tập 1, trang 59
sĩ Trung Quốc lánh nạn, di cư
sang Giai Chỉ - và họ cũng góp phần truyền bá đạo Nho bằng cách mở trường để
kiếm sống (1).
Sang
thời Đông Hán, số trường học nhiều hơn trước, chẳng những con em bọn thống trị
ngoại quóc đi học, mà có cả con em người bản địa giàu có hoặc cộng tác với quân
đô hộ… Trên cơ sở đó, Sĩ Nhiếp mở mang việc học ở Việt Nam (2) .
Đến
đời Đường, khi Trung Quốc trở lại thống nhất, chính sách đồng hóa của phong
kiến phương Bắc lại tiếp tục trên một trình độ mới, mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Song có nhiều nhà nho học giỏi, đỗ cao, nhưng không phải là người bản xứ của
Châu Giao, không phải là giống Hán nên không được bổ làm quan ở cấp xứng đáng
với tài năng mà chỉ được trông nom cổng thành (như Tinh Thiều….).
Trong
thời kỳ đầu lập quốc, Nho giáo chưa thịnh hành. Các nhà Ngô, Đinh, Lê trong
buổi đầu của việc xây dựng nhà nước phong kiến, cùng với việc bận rộn việc đánh
đuổi giặc ngoài, bình giặc trong, nên việc võ
cấp thiết hơn việc văn, nên nhà vua
ít lưu tâm đến việc học (việc học lúc này do nhà chùa đảm nhận). Giai đoạn này
diễn ra cuộc đấu tranh âm ĩ giữa Nho và Phật, nhưng không ồn ào đổ máu, không
thôn tính lẫn nhau, mà trái lại để tạo ra một sự thăng bằng trong đời sống tinh
thần Việt Nam, đã dẫn đến đặc trưng riêng có ở Việt Nam là “Tam giáo đồng
nguyên”, đó là:
- Nho
giáo chi phối con người về mặt lý tính và nghĩa vụ xã hội;
-
Phật giáo chi phối con người về mặt tình cảm, tưởng tượng và ước mơ nhân đạo;
- Đạo
giáo chi phối con người về mặt ý chí khắc phục khó khăn trần thế bằng phương
thuật bí ẩn.
Thực
tế, nhà nước sử dụng nhân tài từ Phật giáo- Đạo giáo và Nho giáo (mà trước hết
là Phật, Đạo, rồi mới đến Nho). Tập tục triều đình con xa lạ với Nho giáo.
Đến
khi nhà Lý thành lập, tình hình chính trị trong nước được ổn định lâu dài, mới
có điều kiện mở mang học vấn. Sự học đã trở thành một nhu cầu cấp thiết để củng
cố chính quyền, để tuyển lựa một số quan chức. Nho giáo đã theo
____________________
(1). Giáo sư
Trần Văn Giàu - Sự phát triển của tư
tưởng Việt Nam
(2). Các nhà Nho
học Việt Nam
sự phát triển của việc học mà
vươn lên dần dần (theo Giáo sư Trần Văn
Giàu, thời Lý sơ, việc học nước ta phỏng theo lối của nhà Đường). Đến năm
1070, với sự kiện nhà Lý cho lập Văn Miếu thờ Chu Công, Khổng Tử thì có thể xem
là Nho giáo được tiếp nhận chính thức tại Việt Nam. Chính vì vậy, Nho giáo ở
Việt Nam chủ yếu là Tống Nho (nhà Lý tương ứng với nhà Tống ở Trung Hoa),
chứ không phải là Hán Nho, Đường Nho, Thanh Nho... Trong khi đó, quần chúng
nhân dân vẫn theo Phật giáo, Đạo giáo. Song Phật giáo dù được tôn sùng đến đâu,
dù cố gắng nhập thế đến mức nào, bản thân Phật giáo cũng không phải là một đạo
trị nước. Đạo giáo cũng vậy.
Sang
thời Trần, Nho giáo phát triển hơn, chính quyền đã dùng Nho làm trị đạo. Nhu cầu
thiết thực của viejc trị nước, nhu cầu tiến hóa của bản thân trí tuệ, ảnh hưởng
ngày thêm tăng về mặ văn hóa của nước láng giềng khổng lồ, những lưu tệ của
Phật giáo trong xã hội đương thời, đã khiến cho Nho giáo lần chiếm thế mạnh để
cuối cùng thì chiếm ưu thế ở triều đình và trong hàng trí thức so với Phật
giáo. Giai đoạn này, các khoa thi được mở đều đặn hơn. Năm 1236, Trần Thái Tông
lập Quốc Tử viên dạy Ngũ kinh, Tứ thư cho con em các nhà quý tộc. Năm 1253,
Quốc học viên được thành lập, không phải để cho thiếu niên mà để cho các nho sĩ
đã có trình độ tới lui học tập. Ngoài 2 viên trên, xã hội còn có trường tư nổi
tiếng (như trường của Chu Văn An, trường của
Chiêu Quốc Vương….) đã chứng tỏ sự phát triển khá rực rỡ của Nho học (1).
Như
thế, Phật giáo lui dần, ít ra trong lĩnh vực chính trị, văn hóa, còn Nho giáo
thì tiến mãi và cung cấp ngày càng đông sĩ tử cho nhà nước phong kiến. Song đến
cuối đời Trần, Nho giáo vẫn chưa được người dân Việt chấp nhận (Nhà nho Lê Quát
- học trò Chu Văn An rất tức giận vì thấy toàn
dân theo Phật giáo mà đã viết trên một tấm bia có ý nói học nhiều mà chưa đựoc
dân tin bằng Phật giáo...).
Khi
quân Minh sang xâm lược nước ta, chúng thi hành một chính sách cực kỳ tàn bạo,
thâm độc, nhằm thủ tiêu văn hóa Việt Nam . Năm 1407, vua Minh ra lệnh cho
Trương Phụ, Trần Húc thiêu hủy tất cả sách vở do người Việt Nam viết, thiêu hủy
cả bản gỗ, dập nát các bia đá… rồi tiến thêm tịch thu tất cả sách vở về lịch
sử, văn học, pháp luật, quân sự của người Việt Nam còn sót lại. Trong kháng
chiến 10 năm chống quân Minh (1418 - 1458), các nhà Nho Việt Nam đứng đầu là
Nguyễn Trãi tập hợp, tiếp thu một học thuyết từ bên ngoài để làm lý luận
_________________
(1). Giáo sư
Trần Văn Giàu - Sự phát triển của tư
tưởng Việt Nam
hướng
dẫn tư duy và hành động cho dân tộc mình là một chân lý phổ biến, là một sự
thực khách quan của các thời đại, của các dân tộc.
Từ thời Lê trở đi, Nho giáo trở thành quốc giáo ở
Việt Nam
Sang thời Tây Sơn, Nho giáo tiếp tục được tôn
trọng. Bản thân Quang Trung hạ chiếu yêu cầu Nguyễn Thiếp phải hướng việc học
tập thi cử theo phép của Chu Tử; đồng thời có kế hoạch táo bạo biên soạn chữ
Nôm…
Như vậy, suốt các thời Ngô, Đinh, Lê (sơ), Lý,
Trần, Lê (hậu), ở Việt Nam tâm giáo đều lưu hành, có lúc suy, lúc thịnh, có đấu
tranh nhưng chưa hề có chiến tranh tôn giáo như đã thấy xảy ra ở các nước châu
Âu hay châu Á khác. Trái lại, các tôn giáo này đã đoàn kết với nhau để chống
ngoại xâm.
Nho giáo tự bản thân nó không phải là một tôn giáo
như Hồi giáo, Công giáo, Nho giáo chỉ lo cho dời sống mà ít lo việc sau khi
chết, Nho giáo không có tín ngưỡng vào đáng cứu thế, vào Thượng đế sáng tạo vũ
trụ…., cho nên sự mê tín tuy có nhưng không đến nỗi nặng nề có thể đưa đến
chiến tranh tôn giáo. Khi giành được nền tự chủ dân tộc, Việt Nam Nam là khi tiếp thu một hệ tư tưởng
ngoại lai, không tiếp nhận nguyên cả hệ thống mà tiếp nhận các yếu tố riêng lẻ
để rồi cấu tạo theo cách riêng của mình tạo thành một hệ thống mới với những
nét khác biệt. Nho giáo Việt Nam
là một hệ thống như thế, đã làm được như thế.
Có
thể khái quát lại:
Trước hết,
nhà nước quân chủ Việt Nam, nhất là triều Lê và triều Nguyễn đã học tập rất
nhiều ở cách tổ chức triều đình và hệ thống pháp luật của người Trung Hoa (thật
ra, cái này không hẳn là sản phẩm của Nho giáo mà chủ yếu của truyền thống văn
hóa du mục).
Thứ hai,
hệ thống thi cử của Nho giáo để tuyển chọn người tài bổ dụng vào bộ máy cai trị
được xây dựng trên nguyên lý trọng văn đã được triều đình phong kiến Việt Nam
vận dụng ngay từ đầu triều Lý. Từ kỳ thi mở đầu năm 1075 đến kỳ thi cuối cùng
của lịch sử khoa cử phong kiến năm 1919, trong vòng 844 năm có tất cả 185 khoa
thi với 2.875 người đỗ, trong đó có 56 trạng nguyên (nhà Nguyễn không lấy trạng
nguyên).
Thứ ba,
khi mà chữ cổ đã mai một và mất hẳn, thì người Việt đã sử dụng chữ Hán làm văn
tự chính thức trong giao dịch hành chính. Trong tâm thức người Việt Nam ,
chữ Hán và Nho giáo không tách rời nhau và được đồng nhất với cái gì thiêng
liêng nhất: Chữ Hán còn được coi là chữ “thánh hiền”... Trên cơ sở chữ Hán,
người Việt đã tạo ra chữ Nôm (chữ của người Nam ) dùng trong sáng tác văn
chương. Thời Tây Sơn, Quang Trung - Nguyễn Huệ đã mở rộng ra, sử dụng chữ Nôm
cả trong lĩnh vực hành chính và giáo dục (La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp được giao
nhiệm vụ dịch Tứ thư, Ngũ kinh và các sách giáo khoa ra chữ Nôm).
II.
ĐẶC ĐIỂM CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM
Có
khá nhiều yếu tố Nho giáo vào Việt Nam đã bị truyền thống văn hoá dân tộc đồng
hoá, đưa vào đó những nét đặc thù của mình, làm cho yếu tố Nho giáo bị biến
đổi cho phù hợp, cụ thể:
1.
Yếu tố đáng chú ý nhất của Nho giáo bị biến đổi là xu hướng ưa ổn định.
Xã hội quốc gia cổ đại vùng Trung Hoa với cái gốc du mục luôn đầy biến động.
Bởi vậy, mục đích của Nho giáo là tạo ra một xã hội ổn định. Ở Trung Hoa, các
triều đại phong kiến chỉ dùng Nho giáo để giữ yên ngai vàng, còn với bên ngoài
thì luôn chủ trương bành trướng, xâm lăng (phát triển trong đối ngoại). Đối với
văn hoá Việt Nam
nông nghiệp, ước mong về một cuộc sống ổn định, không xáo trộn là một truyền
thống lâu dời. Nhu cầu duy trì sự ổn định không chỉ có ở dân mà ở cả triều
đình, không chỉ trong đối nội mà cả trong đối ngoại. Các cuộc chiến tranh mà
người Việt Nam
từng phải thực hiện đều mang tính tự vệ, với Trung Hoa cũng thế và với người
Chiêm Thành cũng thế.
Để
duy trì sự ổn định, làng xã Việt Nam tạo nên sự phân biệt dân chính cư-dân ngụ
cư, cộng đồng hoá lĩnh vực hôn nhân, sử dụng hữu hiệu bộ máy dư luận - tất nhằm
sự lệ thuộc cá nhân vào cộng đồng. Tương tự, muốn duy trì sự ổn định quốc, cần
tạo ra sự phụ thuộc bộ máy quan lại vào triều đình, Nho giáo đã dùng 2 biện
pháp:
- Biện
pháp kinh tế là nhẹ lương nặng bổng, quan lại không phải sống bằng lương mà
bằng bổng lộc.
-
Biện pháp tinh thần là trọng đức khinh tài.
2.
Yếu tố quan trọng thứ là trọng tình người. Vì trọng tình vốn là truyền
thống văn hoá lâu đời của Việt Nam, cho nên khi tiếp nhận Nho giáo, dù là Nho
giáo đã đựơc cải biến nhiều lần, người Việt Nam đã tâm đắc với chữ Nhân hơn cả.
Nhân - đó là lòng thương người.
Việc
trọng tình người trong Nho giáo Việt Nam được bổ sung bằng truyền thống dân chủ
của văn hoá nông nghiệp mà Nho giáo nguyên thuỷ có tiếp thu. Nhờ đó mà khi các
yếu tố mang tính du mục của Nho giáo Trung Hoa thâm nhập vào Việt Nam đã được
làm mềm đi, không đến mức quá hà khắc (chẳng
hạn như trong lĩnh vực pháp luật, truyền thống coi trọng vai trò của người phụ
nữ đã làm cho luật Hồng Đức, luật Gia Long trở nên mềm dẻo hơn). Như truyền
thống dân chủ ấy mà ở Việt Nam, dù Nho giáo sau này có giữ địa vị độc tôn và
trở thành công cụ thống trị xã hội nhưng cũng không dám loại trừ Phật giáo và
huỷ bỏ cái gốc văn hoá Việt Nam là đạo Mẫu. Tiếp thu chữ hiếu của Nho
giáo, người Việt Nam không gắn nó với tư tưởng “nam tôn nữ ti” nặng nề của
Trung Hoa mà đặt chữ hiếu trong mối quan hệ bình đẳng với cả cha và mẹ.
3.
Yếu tố thứ ba là xu hướng trọng văn. Trọng văn là truyền thống của văn
hoá nông nghiệp. Chính vì chịu ảnh hưởng của văn hoá nông nghiệp phương Nam nên
Nho giáo nguyên thuỷ rất coi trọng văn, trọng văn hoá, trọng kẻ sĩ, trong khi
đó thì “võ”, “dũng” lại ít được nhắc đến. Chữ, người Việt so sánh với vàng: Một
kho vàng không bằng một nan chữ; việc học chữ người Việt so sánh với việc nhà
nông: Chẳng cấy lấy đâu có chữ, chẳng học lấy đâu biết chữ. Việt Nam
trọng văn hơn trọng võ. Tuy luôn phải đối mặt với chiến tranh liên miên, nhưng
người Việt Nam
ít quan tâm đến các kỳ thi võ mà chỉ ham học chữ, thi văn. Người cầm quyền nhìn
thấy ở Nho giáo một công cụ cai trị, còn người bình dân nhìn thấy ở Nho giáo
một công cụ văn hoá, một con đường làm nên sự nghiệp.
4. Tư
tưởng trung quân ở Nho giáo Trung Hoa đóng vai trò quan trọng, còn tư
tưởng yêu nước thì không được đề cập đến. Trong khi đó, thì ở Việt Nam
tinh thần yêu nước và tinh thần dân tộc lại là một truyền thống rất mạnh.
5.
Tâm lý khinh rẻ nghề buôn. Tư tưởng xem nhẹ nghề buôn ở Nho giáo là sản phẩm
của quan điểm coi trọng “đạo” và “đạo đức”. Người quân tử lo không đạt đạo chứ
không lo nghèo. Không phải ngẫu nhiên mà Trung Hoa đã sản sinh ra một tầng lớp
thương nhân giỏi buôn bán tới mức cả thế giới đều biết tiếng. Trong khi đó, tâm
lý khinh rẻ nghề buôn ở Việt Nam
là sản phẩm của truyền thống văn hoá nông nghiệp, của tính cộng đồng và tính tự
trị. Nó đã bám rễ vào suy nghĩ và tình cảm mỗi người, khiến cho nghề buôn trong
lịch sử Việt Nam
không phát triển được, nó còn khái quát hoá thành quan điểm: Dĩ nông vi bản,
dĩ thương vi mạt và đường lối trọng nông ức thương.
Tóm
lại, sở dĩ Nho giáo Trung Hoa đã đựơc người Việt Nam dỡ ra, cải biến cho phù
hợp với hoàn cảnh và truyền thống văn hoá của mình, rồi cấu trúc lại một cách
tài tình như thế là vì giữa Nho giáo Trung Hoa và văn hoá Việt Nam có những nét
tương đồng. Đó không phải là những cái gì khác mà là tinh hoa của văn hoá nông
nghiệp phương Nam mà Nho
giáo nguyên thuỷ đã tiếp thu, nên khi vào Việt Nam , Nho giáo luôn phảng phất cái vừa
lạ vừa quen rất đặc biệt. Như vậy, với tất cả những đặc điểm trên, Nho giáo
Việt Nam
là một thứ Nho giáo mang bản sắc riêng khá độc đáo.
III. ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐỐI VỚI XÃ HỘI VIỆT NAM
1. Những ảnh hưởng
tích cực:
Sự phát triển của Nho giáo Việt Nam
Trước hết là cương vị độc tôn, Nho
giáo đã có thêm nhiều sức mạnh và uy thế góp phần củng cố và phát triển chế độ
quân chủ và những kinh nghiệm mẫu mực cho việc chấn chỉnh và mở rộng nhà nước
phong kiến tập quyền theo một quy mô hoàn chỉnh có đầy đủ những thể chế và điều
phạm. Mà ở thế kỷ XV, các xu thế phát triển đó đã và đang giữ vai trò thúc đẩy
sự phát triển của xã hội Việt Nam
Quá trình đi lên của Nho giáo Việt Nam
Nho giáo đem lại một bước tiến khá căn
bản trong lĩnh vực văn hoá tinh thần của xã hội phong kiến nước ta từ thế kỷ
XV, trước hết làm cho nền giáo dục phát triển hết sức mạnh mẽ nhất là dưới
triều Lê Thánh Tông. Nền giáo dục ấy cùng với chế độ thi cử đã đào tạo ra một
đội ngũ tri thức đông đảo chưa từng thâý trong lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam
Hơn nữa sự thịnh trị của Nho giáo từ
thế kỷ XV cũng là một hiện tượng góp phần thúc đẩy lịch sử tư tưởng nước ta
tiến lên một bước mới. Là một học thuyết tích cực nhập thể, Nho giáo cổ vũ và
khuyến khích mọi người đi sâu vào tìm hiểu những quan hệ xã hội, những vấn đề
của thực tiễn chính trị, pháp luật và đạo đức. Do đó, nhận thức lý luận của dân
tộc ta về các vấn đề ấy cũng được nâng cao hơn. Dựa vào lịch sử của Nho giáo,
nhà vua và các nho sĩ giải thích các vấn đề ấy có lập luận và có lý lẽ đầy đủ
hơn.
2. Những ảnh hưởng tiêu cực:
Nhưng Nho giáo Việt Nam Nam
Nho giáo ở Việt Nam
Sự thịnh trị của Nho giáo còn khuyến
khích mọi người nhất là các phần tử tri thức đi sâu vào việc học hành, thi đỗ,
dương danh thiên hạ. Vì vậy mà trong thực tế, Nho giáo đã làm cho những người
gia nhập tầng lớp nho sĩ này xa rời sinh hoạt kinh tế và lĩnh vực sản xuất xã
hội, chỉ biết đề cao đạo tư thân và đạo tự nước chứ không hề đếm xỉa đến các
tri thức về khoa học tự nhiên cũng như về các ngành sản xuất và lưu thông.
3. Một số vấn đề về Nho giáo trong tình hình hiện nay:
Gần
đây, nhiều vấn đề tranh luận về Nho giáo lại tiếp tục được nêu lên và mở rộng
là: Vì sao có sự thất bại của các nước theo Nho giáo trước sự tấn công của chủ
nghĩa đế quốc phương Tây ? Đánh giá như thế nào về mặt mạnh, mặt yếu của văn
minh Nho giáo phương Đông và văn minh kỹ thuật ở phương Tây ? Nho giáo đã hết
thời rồi hay còn sống mãi ? Những gì cần gạt bỏ, những gì cần giữ lại và phát
huy từ di sản của Nho giáo ? Phải chăng
là Việt Nam đã có một thời kỳ quá coi nhẹ vai trò tích cực của Nho giáo và gạt
bỏ đi nhiều nhân tố tốt đẹp có thể góp phần củng cố cuộc sống gia đình, hoàn
thiện các quan hệ xã hội, phát huy thêm sức mạnh của cộng đồng trong sự nghiệp
xây dựng đất nước và tiến tới một xã hội tốt đẹp trong tương lai….
Vấn
đề đặt ra ở đây theo em là cần nhận thức lại một số nội dung sau(1):
1. Nên
có sự đánh giá Nho giáo, đánh giá ảnh hưởng của Nho giáo đối với Việt Nam trong
thời gian qua, nhất là từ khi Đảng, Nhà nước ta chủ trương đổi mới, mở cửa hội
nhập. Chúng ta đánh giá cao Khổng Tử và vai trò của ông trong lịch sử phát
triển của nhiều nước châu Á, trong đó có Việt Nam, và những đóng góp nhất định
của ông đối với thế giới ngày nay. Nhưng nếu coi Không Tử là nhân vật lỗi lạc
nhất của nhân loại và coi thế kỷ 21 là thế kỷ của Khổng giáo thì có gì chưa ổn.
Bởi vì, trong thế kỷ 21 mà chúng ta đang sống hôm nay, loài người đã khai thác,
phát huy những thành tựu vĩ đại của nhân loại từ xưa đến nay, trong đó Khổng Tử
chỉ là một đóng góp. Chúng ta cũng đứng quá cường điệu khi cho rằng Nho giáo đã
từng là nhân tố tích cực trong sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hoá gần
đây của các nước theo Nho giáo, vậy câu hỏi đặt ra là Nho giáo có chịu trách
nhiệm gì không trước sự khủng hoảng kinh tế đang diễn ra gần đây không ?
2. Việt
Nam cũng như những nước nói trên từ lâu nay chịu ảnh hưởng của Nho giáo. Nếu các
nước xung quanh trong cùng khu vực khai thác được những nhân tố tích cực của
Nho giáo, thì Việt Nam cũng sẽ làm được, không những thế mà còn biết phải khai
thác Nho giáo với tinh thần chủ động và sáng tạo, thích
____________________
(1). Tham khao
bài viết phục vụ hội thảo: Vai trò của Nho giáo ở Việt Nam
hợp với tình hình thực tế Việt Nam , vừa tiếp thu những bài học quý báu, vừa phải
gạt bỏ những kinh nghiệm không thể chấp nhận được ở Việt Nam . Bởi vì, bất cứ di sản văn hoá
nào cũng được đánh giá như nhau và xử lý như nhau ở những hoàn cảnh khác nhau
và tầng lớp khác nhau. Từ truyền thống sang hiện đại là một quá trình vừa liên
tục, vừa dứt đoạn. Cái hiện đại không xoá sạch cái truyền thống, và cái truyền
thống chỉ có lý do tồn tại khi nó được sàng lọc và kiểm nghiệm thông qua cái
hiện đại.
3.
Trải qua hàng chục thế kỷ, những nhà nho bảo thủ ở Việt Nam thường
trích dẫn những lời nói của Khổng - Mạnh để biện minh cho những chính sách bảo
thủ về mặt kinh tế. Việc Nho giáo đề cao nông nghiệp đi đôi với việc hạ thấp
công nghiệp và thương nghiệp đã có tác dụng tiêu cực không nhỏ vào sự kéo dài
tình trạng trì trệ của Việt Nam .
Chúng ta cũng cần có cái nhìn biện chứng, xuất phát từ tình hình cụ thể đất nước
để khai thác những tư tưởng tích cực nói trên của Nho giáo, cổ vũ mọi người làm
giàu cho bản thân và cho đất nước, song không được làm giàu một cách phi pháp
và bất nghĩa và cũng không được đem những khẩu hiệu đạo đức suông để cản trở
việc làm giàu.
4. Cách mạng tháng Tám ở Việt Nam đã lật
đổ chính quyền thực dân và phong kiến, trả lại cho nhân dân địa vị làm chủ đất
nước, lên án sự áp bức bóc lột, khẳng định sự bình đẳng nam nữ, bước đầu thực
hiện sự công bằng xã hội. Thế nhưng,
trong tình hình hiện nay, Nho giáo cũng có nhiều điểm không phù hợp với xã hội mới, đó là vấn đề tu thân. Ngày nay, chúng ta cũng đặt ra nhiệm vụ tu thân lên hàng
đầu, đang phát động phong trào học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí
Minh, nên việc tu thân không phải tu theo kiểu đạo đức cũ mà tu thân với tinh
thần đạo đức mới hôm nay.
5. Việc
khai thác vai trò của gia đình trong sự nghiệp phát triển của đất nước, ở Việt
Nam không bao giờ phủ nhận toàn bộ đạo đức Nho giáo trong gia đình, mà chỉ gạt
những nhân tố tiêu cực của nó mà thôi. Hiện nay, nhiều sinh hoạt kiểu gia đình
cũ đang được khôi phục lại. Mọi người quan tâm đến việc thờ cúng tổ tiên, chăm
lo mồ mả, sử sang nhà thờ họ, tìm lại gia phả, nhận lại anh em họ hàng gần xa.
Tình hình này có xu hướng củng cố thêm quan hệ gia đình, tạo điều kiện khuyến
khích mọi người phát huy nhân tố tích cực của gia đình trong lao động, học tập
và trong sự nghiệp dân giàu nước mạnh. Mặt khác, cũng cần ngăn chặn tư tưởng
gia đình chủ nghĩa, thái độ họ hàng bao che cho nhau, tạo nên tính chất bè phái
giữa các dòng họ trong một xã, giữa lợi ích xã hội và lợi ích gia đình trong
phạm vi cả nước.
6. Trong
quan hệ giữa cá nhân và xã hội (ngũ luân), Nho giáo đòi hỏi con người trước hết
phải có quan hệ đúng đắn thể hiện trong ngũ luân (Vua tôi, cha con, chồng vợ,
anh em, bạn bè). Song những nhu cầu về quyền tự do của cá nhân và đời sống
riêng tư, về ý thức dân chủ của con người đang trở thành những vấn đề mà Nho
giáo chưa vượt qua...
7.
Nho giáo đã từng đóng góp một vai trò to lớn trong lịch sử Việt Nam và chưa hết
tác dụng của nó. Nếu không đặt vấn đề nghiên cứu một cách nghiêm túc thì chúng
ta sẽ buông trôi cho sự phục hồi những yếu tố tiêu cực của nó, đồng thời cũng
sẽ lãng phí những nhân tố tích sực mà nó còn có thể đóng góp vào sự nghiệp phát
triển đất nước hôm nay.
Các
nhà khoa học Việt Nam
sẽ tiếp tục nghiên cứu thêm về Nho giáo để có thái độ ứng xử đúng đắn đối với
một học thuyết có ảnh hưởng lớn đối với tư tưởng, tình cảm và sinh hoạt ở nhiều
nước châu Á ngày nay.
Chương 3
NHO GIÁO VỚI SỰ PHÁT TRIỂN CỦA
XÃ HỘI VIỆT NAM
Qua những nội
dung đã trình bày, phân tích trên, cùng với quá trình hội nhập, vấn đề đặt ra
là làm sao phát triển kinh tế đất nước, bảo vệ được nền độc lập tự chủ mà các
thế hệ cha ông đã gây dựng nên, vừa tiếp thu, bảo tồn, phát huy bẳn sắc văn hóa
Việt Nam, thì theo cá nhân em chúng ta cần học từ Nho giáo nhiều điều lắm, thể
hiện:
1. Cần có một
thái độ trân trọng, tiếp thu những tinh hoa và khắc phục những tư tưởng định
kiến cực đoan đối với Nho giáo
Theo em, vấn đề ở đây là giải quyết
cho tốt mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại. Bởi vì, bên cạnh truyền
thống riêng của từng dân tộc, ở khu vực này có truyền thống chung là Nho, Phật,
Lão. Đạo Nho cung cấp cho con người lý thuyết về nhập thế, về hoạt động chính
trị xã hội. Đạo Phật giúp cho con người lý thuyết về kiếp sống, về sự giải
thoát ra khỏi các cảnh khổ đau. Đạo Lão làm chỗ dựa tinh thần cho con người mỗi
khi thất thế trước bước đường công danh. Trong ba đạo trên thì đạo Nho là
truyền thống cơ bản hơn cả. Giải quyết mối quan hệ giữa truyền thống và hiện
đại ở khu vực này trước hết là giải quyết mối quan hệ giữa truyền thống và hiện
đại ở khu vực này trước hết là giải quyết mối quan hệ giữa truyền thống Nho học
với hiện đại hoá.
Ở Việt Nam Nam
Nhưng hiện tượng thần kỳ của những nước
Đông Á trên vẫn bị một số người hoài nghi, cảnh giác về vai trò của Nho học
trong đó. Có ý kiến thừa nhận rằng kinh tế của các nước trong khu vực Đông Á
như Singapor, Hàn Quốc, Đài Loan.... phát triển được là do biết sử dụng được ý
thức cộng đồng của Nho học, nhưng lại cho rằng ý thức này chỉ gây được tác dụng
tích cực nhất thời; có người cho rằng sử dụng quan hệ dòng họ của Nho học vào
việc sản xuất đang là sự cản trở xu thế hiện đại hoá, phương Tây hoá ở các nước
trên và đang bị tầng lớp thanh niên trong nước họ vượt qua; có người cho rằng
sự thần kỳ kinh tế ở những nước đó không liên quan gì đến Nho học, đó chẳng qua
là các nước đó được Mỹ tập trung tài trợ, đầu tư vốn lớn và chuyển giao công
nghệ mới để mong có sức mạnh chống lại các nước xã hội chủ nghĩa, v.v.. Những quan điểm giải thích về hiện tượng đã
qua đó ở nước ngoài, nhưng cũng là để nhắc nhở thái độ hiện tại của người trong
nước. Vậy Nho học đã quá lỗi thời chưa ? Vai trò của nó hiện nay ở các nước
Đông Á như thế nào ? Ở Việt Nam
2. Chúng ta còn rất cần đến Nho giáo
Việt Nam tuy lấy chủ nghĩa Mác- Lênin
và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng để Đảng Cộng sản lãnh đạo nước, song không
loại trừ các học thuyết triết học và chính trị xã hội khác trong đó có Nho học,
miễn là chúng có lợi cho sự ổn định và phát triển đất nước. Còn các nước tư bản
chủ nghĩa thì từ trước đến nay vẫn chủ trương đa nguyên lý luận đa nguyên văn
hoá tư tưởng. Do đó Nho học vẫn có lý do để tiếp tục tác động đến xã hội và con
người ở khu vực này.
Sự tồn tại của Nho học ngày nay không
phải chỉ là do điều kiện khách quan tạo nên mà còn do ý thức chủ quan, do sự tự
giác của con người ở trong và ngoài khu vực thấy cần thiết phải phát huy tính
tích cực của Nho học.
Con người bình thường hiện nay tuy mức
sống vật chất cao hơn, đời sống tinh thần phong phú hơn, đa dạng hơn mấy chục
trước nhiều, song đối mặt với xã hội hiện đại, vẫn còn một bộ phận đông đảo nhớ
tới tư tưởng, đạo đức, lối sống của Nho học.
Hiện nay, nhiều nhà hoạt động chính
trị xã hội, triết học, xã hội học, văn hoá học của cả phương Đông và phương Tây
đều thấy tầm quan trọng của Nho học ở phương Đông hiện đại. Thậm chí nhiều người
còn cho rằng nó cũng có giá trị đối với cả phương Tây. Có nhà triết học phương
Tây ở Hội nghị triết học thế giới lần thứ 19 tổ chức ở Mátxcova năm 1994 còn
nêu lên rằng cần phải phổ biến Nho học cho phương Tây ở thế kỷ sau. Tiếp theo
đó, Hội nghị quốc tế về Nho học diễn ra ở Bắc Kinh tháng 10 năm 1994 với chủ đề
“Gía trị quan Nho học và thế kỷ XXI”, nhiều nhà nghiên cứu quốc tế và Trung
Quốc trong hội nghị đều nêu lên tầm quan trọng của giá trị quan Nho học đối với
thế kỷ tới. Như vậy, vai trò cần có của Nho học ở hiện tại và tương lai ở các nước
Đông Á, trong đó có Việt Nam
Vì sao một học thuyết ra đời cách đây
mấy nghìn năm, đã từng có lúc giữ vai trò ngăn cản sự phát triển của lịch sử,
đã từng có lúc bị phê phán kiệt liệt mà ngày nay vẫn còn thấy cần thiết ? Vì
sao xã hội ngày nay đã khác xa với xã hội thời phong kiến mà vẫn chấp nhận một
học thuyết vốn là cơ sở tư tưởng, tinh thần cho xã hội của chế độ vua quan ?
Các câu hỏi trên rất có ý nghĩa. Tìm hiểu chúng không những là để hiểu nguyên
nhân làm nên sức sống kỳ diệu của Nho học mà còn để hiểu được mối quan hệ phức
tạp giữa ý thức xã hội và tồn tại xã hội.
Nho học đã để lại cho các nước Đông Á
- trong đó có Việt Nam một di sản tinh thần đồ sộ, bao gồm thơ văn, kinh dịch,
sử liệu, tư tưởng, nghi thức, tập tục, thói quen v.v… thể hiện lên trình độ văn
hoá phát triển mà các dân tộc ấy phải tích luỹ trong mấy nghìn năm. Trong di
sản đó có phần mang tính giai cấp, tính giai đoạn, song cũng có phần mang tính
nhân văn, tính lịch sử lâu dài. Xã hội ngày nay có phần lặp lại các vấn đề mà
xã hội trong các thời kỳ trước đã trải qua. Khi gặp những vấn đề như thế, người
ta dễ hướng vào quá khứ để tìm lấy bài học cho hiện tại. Những yếu tố mang tính
nhân văn, lịch sử lâu dài của di sản thường có sức hấp dẫn đối với con người
hiện đại và được ho kế thừa, phát huy.
Di sản Nho học có những giá trị không
những cần cho ngày xưa mà còn cần cho cả ngay nay do khả năng bù đắp vào chỗ mà
các học thuyết hiện đại thiếu. Thời nào cũng vậy, con người sống trong xã hội
là có nhiều mối quan hệ, việc họ xử lý các mối quan hệ đó đều có liên quan tới
lẽ sống và bước đường sống của họ. Những nghĩa vụ đạo đức mà Nho học đã xác
định cho con người là cơ sở để đảm bảo cho sự gắn giữa người này với người
khác, giữa mỗi người với xã hội và giữa xã hội với mỗi người, làm cho con người
luôn có chỗ dựa, luôn được sự động viên để sống. Những rèn luyện đạo đức mà Nho
học yêu cầu, khiến con người luôn giữ được trạng thái cân bằng trong đầu óc,
tránh được những hành vi cực đoan hay trạng tháo sống lẻ loi, cô đơn trong một
lúc nào đó. Các học thuyết hiện đại thiếu những điều này nên con người đến một
lúc nào đó dễ rơi vào khủng hoảng tinh thần. Khả năng khắc phục được các hiện tượng
trên của Nho học là thế mạnh để nó có ý nghĩa đối với ngày nay.
Con người hiện đại từ truyền thống
đến, dù muốn hay không họ vẫn mang dấu dấn của truyền thống. Trong đó có truyền
thống xấu song cũng có truyền thống tốt, nếu họ ý thức được vai trò của truyền
thống tốt đối với xã hội hiện đại và phát huy lên thì sẽ là một thuận lợi , một
nguồn lực thúc đẩy sự phát triển xã hội hiện đại.
Bấy nhiêu những lý do trên khiến Nho
học vượt qua được những thăng trầm của lịch sử, đương đầu được với những thách
thức của hiện tại và chắc sẽ còn sức sống ở mai sau. Nhưng vấn đề còn đặt ra là
làm thế nào để phát huy được tiềm năng đó.
3. Kế thừa, vận dụng giá trị quan Nho học trong thế giới
hiện đại.
Di sản Nho học của quá khứ để lại cho
hiện tại ở các nước Đông Á không thể không tính tới hai loại: những di sản đã
quá thời và những di sản còn có giá trị. Những di sản đã quá thời như ở Việt
Nam là thái độ gia trưởng, ý thức đẳng cấp trong cuộc sống cộng đồng, tư tưởng
địa phương chủ nghĩa, cục bộ, bản vị, quan điểm trọng nam khinh nữ, tâm lý danh
lợi, tư duy hoài niệm quá khứ, nệ cổ, không dám thay đổi lời nói của thánh hiền
v.v.. của Nho học đang tồn tại và gây tác hại cho sự nghiệp xây dựng xã hội
mới, con người mới, cho sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hoá ở Việt Nam
Nói đến việc phát huy giá trị của Nho
học là vấn đề kế thừa và vận dụng Nho học của con người hiện đại, là đề cập đến
việc phải kế thừa và vận dụng giá trị đó như thế nào để khỏi sa vào chủ nghĩa
phục cổ, để khỏi phải quay đầu về quá khứ mà thoát ly hiện đại.
Ở xã hội Việt Nam
Về vấn đề này đã có nhiều người nói
tới. Có người nêu lên là phải vứt bỏ cặn bã, tiếp thụ tinh hoa, có người nêu
chỉ chấp nhận cái tốt, còn phải loại trừ cái xấu, có người chủ trương kế thừa
cái trừu tượng, vứt bỏ cái cụ thể,… của truyền thống. Các chủ trương trên đều
đúng, song chưa cho thấy cách vận dụng phải như thế nào cho thích hợp với xã
hội hiện đại.
Để Nho học phát huy được vai trò tích
cực cần thì chúng ta phải nâng giá trị Nho học lên bình diện hiện đại, lấy yêu
cầu của xã hội hiện đại để yêu cầu Nho học, tạo cho giá trị đó tính chất hiện
đại rồi tác động trở lại đối với con người và xã hội hiện đại. Bởi vì Nho học
truyền thống, kể cả giá trị quan của nó đều mang tính hai mặt: mặt hạn chế do
bản thân Nho giáo mang dấu ấn của xã hội phong kiến, mặt nhân văn do lý tưởng
về một xã hội và con người tốt đẹp mà có. Lấy yêu cầu của xã hội hiện đại để
yêu cầu Nho học nghĩa là vứt bỏ mặt hạn chế, phát huy mặt nhân văn của nó trên
cơ sở đã được thực hiện hoá. Không làm được điều đó thì sẽ có nguy cơ từ bỏ
hiện đại mà quay về truyền thống. Đã có biết bao hiện tượng diễn ra trong lịch
sử là phần tử bảo thủ đã dựa vào truyền thống để chống đối hiện đại, là hiện tượng
“người chết níu áo người sống” làm cho xã hội không phát triển lên được. Nói
cách khác là có hiện đại hoá Nho học thì Nho học đó mới phục vụ được xã hội
hiện đại. Nếu nói rằng cần phải xây dựng và phát triển Nho học trong giai đoạn
hiện đại thì trước hết phải đảm bảo được tiền đề của hiện đại hoá nó.
Hiện đại hoá Nho học không phải là tuỳ
tiện gán ghép cho Nho học những nội dung mà nó không có, mà bổ sung cho nó
những yếu tố mới trên cơ sở của nội dung cũ. Các khái niệm, các mệnh đề của Nho
học vốn được sử dụng trong xã hội phong kiến, nay bổ sung tư tưởng mới cho
chúng thì sẽ trở nên thích hợp, không những thế còn được xã hội hiện đại chấp
nhận một cách thích thú vì tư tưởng mới đó có một phần của tư tưởng cũ và được
hình thức cũ thân thuộc chuyển tải. Chẳng hạn khái niệm “trung” và “hiếu” của
Nho học vốn có nghĩa là trung với vua và hiếu với cha mẹ mình, nhưng ngày nay
thì không còn vua để trung nữa, còn hiếu trên tinh thần nhân văn cao cả thì
chẳng lẽ chỉ hiếu với cha mẹ mình mà không hiếu với bậc cha mẹ khác, cha mẹ nói
chung, tức là hiếu với nhân dân. Phải biến đổi nội dung của chúng đi thì mới sử
dụng được. Ở đây trung và hiếu có mang một nội dung mới thì mới phát huy được
tác dụng. Bác Hồ kính yêu của chúng ta đã thực hiện được yêu cầu một cách tự
nhiên và khéo léo rằng: Người cán bộ cách
mạng phải: Nhận rõ phải trái. Giữ đúng lập trường. Tận trung với nước, tận hiếu
với dân.
Trung ở đây là trung với đất nước,
hiếu ở đây không chỉ là hiếu với cha mẹ mình mà còn hiếu với cả nhân dân. Đối tượng
của trung và hiếu đó đã được mở rộng và do đó tính chất đã được nâng lên một bước
cao hơn, đáp ứng được yêu cầu của xã hội mới. Cách vận dụng của Bác vừa mang
tính chất truyền thống vừa mang tính chất hiện đại nên nó vừa là truyền thống
vừa là hiện đại, dễ đi vào lòng đã quen với quần chúng.
Xã hội hiện đại thị trường làm cơ chế
vận hành, lấy lợi nhuận làm động lực phát triển, lấy tự do cá nhân làm điều
kiện cho sự sáng tạo, v.v.. đã và đang là động lực tạo nên sự tăng trưởng kinh
tế nhanh, xã hội giàu lên nhanh, nhưng mặt trái của chúng sẽ có lúc bộc lộ ra
gây nên phản tác dụng, đó là chủ nghĩa cá nhân ích kỷ làm lợi cho mình nhưng
lại hại đến lợi ích của cộng đồng, là tâm trạng cô đơn, chán nản vừa hại cho mình
vừa hại cho xã hội, là hiện tượng chà đạp lên mọi giá trị văn hoá mà loài người
cũng như từng dân tộc phải mất bao nhiêu thời gian và sức lực mới tạo dựng được.
Tất nhiên đó không phải là tượng sẽ có ở tất cả mọi người, mà là chỉ có ở một
số người, nhưng không khỏi gây nên những trục trặc cho cỗ xe lịch sử, không
khỏi làm cho cả xã hội phải đau xót, nhức nhối tâm can. Kế thừa những giá trị
Nho học truyền thống, nâng chúng lên trình độ hiện đại, bổ sung thêm giá trị
mới cho chúng, kết hợp giá trị đã được nâng lên đó với giá trị hiện đại thì sẽ
tạo ra được sự phát triển bền vững, vừa có lợi cho mỗi người, vừa có lợi cho xã
hội.
4. Biết khai thác Nho giáo trong quản lý đất
nước
-
Phải đặc biệt mở mang việc học tập. Người quân tử (hay kẻ sĩ) những tầng lớp ưu
tú trong xã hội, những người tham gia quản lý đất nước, trước hết phải là những
người có học và học giỏi. Đây là đặc điểm quan trọng ở những nước theo Nho giáo
và là một nhân tố đẩy mạnh sự phát triển nhanh chóng của những nước này.
-
Những người trong bộ máy Nhà nước nhất thiết phải là những người có đạo đức.
Đây là điều kiện đầu tiên để cho dân yêu, dân tin, dân phục. Nho giáo coi những
người làm quan mà hà hiếp dân và tham nhũng là những người độc ác. Để cho nhân
dân đói rét thì nhà vua cũng phải có tội. Điều này là một sức mạnh từ trong
nhân dân để ngăn chặn và chấm dứt sự tham nhũng và suy thoái của những người
trong bộ máy chính quyền .
- Nho
giáo đề cao việc cai trị nhân dân không chỉ bằng pháp luật mà trước hết phải
bằng đạo đức, bằng nhân nghĩa, bằng lễ giáo (Đức trị, nhân trị, lễ trị). Tư tưởng này của Nho giáo có tính chất
không tưởng và dễ bị xuyên tạc. Ngược lại những lời tuyên bố tốt đẹp “coi dân
như con”, giới cầm quyền trước đây thường xử phạt dân dựa vào những “tiêu chuẩn
đạo đức” được hiểu một cách tuỳ tiện hơn là dựa vào những luật lệ đã thành văn.
Vấn đề đặt ra hôm nay cho chúng ta là có thể khai thác những gì từ Nho giáo
trong quá trình kết hợp giữa đạo đức và pháp luật nhằm xây dựng một Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa và một nền đạo đức mới, sẽ thúc đẩy sự nghiệp đổi
mới hôm nay, vừa xây dựng những con người kiểu mới cho xã hội ngày mai.
Tóm lại, chúng
ta xin học lại Bác Hồ về chỉ một việc: Thế ứng xử với Nho học và nền đạo đức
Nho phong.
KẾT LUẬN
Không ai chối cãi được rằng Khổng giáo hay Nho giáo đã tham gia
một phần vào sự đúc nặn cái diện mạo tinh thần dân tộc và vào sự thành văn hoá
dân tộc, cho nên chúng ta cần thiết phải nghiên cứu Nho giáo để xem nó ảnh
hưởng đối việc văn hoá nước ta như thế nào.
Từ Nho giáo chuyển sang giai đoạn cách mạng mới là một biến chuyển
về tư tưởng cơ bản, từ một hệ tư tưởng duy tâm lấy ý chí con người làm gốc sang
chủ nghĩa duy vật với phương pháp khoa học, từ tưởng tôn ti trật tự gia trưởng
sang dân chủ, từ dân tộc sang tư tưởng Mác xít phải đòi hỏi một quá trình dai
dẳng. Tất nhiên rất nhiều điểm trong Nho giáo đã trở nên cổ hủ, lạc hậu, thậm
chí là phản động đang kèm hãm quá trình phát triển của dân tộc ta nhất là tại
các khu nông thôn. Nhưng chúng ta không hề hổ thẹn khi nói rằng chúng ta đi lên
chủ nghĩa xã hội là kế tục truyền thống nhà nho xưa, và nếu ghét cay ghét đắng
chế độ phong kiến khi đã thối nát thì cũng không thể không trân trọng đến kẻ sĩ
đời trước, và khi đánh giá lại, nếu học thuyết tư tưởng ngày nay chúng ta hơn
hẳn thế hệ cá sĩ phu thời trước, nhưng về nhân cách vẫn còn phải học nhiều phải
chăng câu “phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất của
nhà Nho không còn giá trị hay sao ?
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Trần Văn Giàu
- Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam -
Tập 1
- Hệ ý thức và sự thất bại của nó trước các nhiệm vụ lịch sử. Nhà
xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội năm 1996.
2. Trần Ngọc
Thêm - Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam
3. Nguyễn Tài
Thư (chủ biên) - Lịch sử Tư tưởng Việt Nam
4. Lê Sỹ Thắng
(chủ biên) - Lịch sử Tư tưởng Việt Nam
5. Nguyễn Thanh
Xuân - Một số tôn giáo ở Việt Nam
6. Viện Thông
tin Khoa học xã hội - Tôn giáo và đời
sống xã hội - Thông tin khoa học xã hội chuyên đề, Hà Nội năm 1998.
7. Viện Nghiên
cứu Tôn giáo - Về tôn giáo. Tập 1,
Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội năm 1994.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét