Nhà Nghiên cứu Lại Nguyên Ân
Có “Tiên học lễ…” vì trò hư
Thế hệ tôi, sinh trưởng ở miền Bắc, đi
học trường phổ thông 10 năm (từ lớp 1 đến lớp 10) vào những năm 1954-1964, thì
khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” hầu như không để lại ký ức gì. Là vì ở
miền Bắc thời đó, những gì được xem như gắn với “tư tưởng phong kiến” đều bị
coi là lạc hậu, cần tránh xa, cần chống lại.
Cho nên dễ hiểu là không hề thấy khẩu
hiệu này xuất hiện trong khuôn viên bất cứ ngôi trường nào trên miền Bắc thời
gian ấy; cũng hầu như không có giáo viên hay cán bộ nào trong ngành giáo dục
thời ấy dám nói đến khẩu hiệu đó trước các đám đông.
Vậy khẩu hiệu này trở lại khi nào? Hãy
nhớ đến một sự việc kể sau đây.
Theo sự ghi nhận – như một dữ liệu
nghiên cứu – của tác gia Trần Đình Hượu (1927-1995) thì vào năm 1973, nhà giáo
Nguyễn Lân (1906-2003) viết bài “Có nên vận dụng phương châm “Tiên học lễ
hậu học văn” trong việc giáo dục thế hệ trẻ của ta ngày nay không?” (đăng
tạp chí “Văn hóa nghệ thuật” ở Hà Nội, số 31, tháng 7/1973) mà động cơ
viết bài này, theo lời của chính tác giả Nguyễn Lân, là do thực tế “một số trẻ
em không ngoan, trong nhà thì bướng bỉnh với cha mẹ, ra đường thì hỗn láo với
mọi người, đến trường thì xấc xược với thầy giáo” (trích bài báo đã dẫn).
Ngay sau khi bài báo này xuất hiện, trên
báo “Tiền phong” của T.Ư. Đoàn (số 2351, ra ngày 16/8/1973) có bài báo
dài của tác giả Thanh Bình nhan đề “Quét sạch những tàn dư tệ hại của Khổng
giáo”, phản đối gay gắt ý kiến này.
Thế thì khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học
văn” đã “sống lại” trong ngành giáo dục Việt Nam từ khi nào? Đứng ngoài quan sát
như tôi và phần đông bạn đọc, thì khẩu hiệu này có lẽ đã tái xuất hiện trong
nhà trường Việt Nam
từ những năm 1990.
Nói thật gọn, tâm lý coi trọng và đề cao
người thầy chính là cơ sở tâm lý xã hội khiến cho khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu
học văn” từ chỗ bị cấm đoán miệt thị trong “đêm dài bao cấp”, lại bỗng chốc
được nêu cao trên khuôn viên các ngôi trường vẫn được những người quản lý nó
mệnh danh là “nhà trường xã hội chủ nghĩa”. Thêm nữa, còn do nỗi lo ngại về
tình trạng “xuống cấp” đạo đức xã hội đáng báo động như trò hư, vô lễ, những
chuyện không hay trong giới giáo viên.
Không nên duy trì yếu tố vay mượn
Thế nhưng có nên tiếp tục trương cao
khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” cả trên khuôn viên các ngôi trường Việt Nam hiện nay
cũng như trong lời nói hàng ngày hay không?
Tôi vẫn chưa quên cảm giác gì đó rất
không thoải mái mỗi khi nhìn thấy khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” được sơn
vẽ sao cho kích cỡ thật lớn, lại đặt ở vị trí đáng chú ý nhất, tại các ngôi
trường Việt Nam .
Vì sao vậy? Vì nó lời lẽ bằng ngôn từ
Hán Việt, không phải lời lẽ thuần Việt. Vì nó gắn với những thời kỳ rõ ràng là
đã qua của giáo dục Việt Nam .
Vì nó ngày càng bộc lộ yếu tố vay mượn ngoại lai mà cũng ngày càng rõ là không
nên tiếp tục.
Nếu bảo ta vẫn có thể dùng “Tiên học lễ,
hậu học văn” như khẩu hiệu trong giáo dục bởi nền giáo dục ta từ ban đầu vốn
chịu ảnh hưởng Trung Hoa - thì cần đáp lại rằng: đúng là giáo dục ở Việt Nam xa
xưa thuở ban đầu chịu ảnh hưởng giáo dục Trung Hoa, tiếp nhận cái học của Nho
giáo, trong ngàn năm Bắc thuộc và suốt 9 thế kỷ của các nền quân chủ độc lập.
Nhưng từ cuối thế kỷ XIX và nhất là từ
đầu thế XX, nền giáo dục ở Việt Nam
đã chuyển sang tiếp nhận giáo dục của châu Âu, trực tiếp là của Pháp.
Cho đến ngày nay, thử nhìn xem toàn bộ
học vấn mà 12 lớp thuộc hệ nhà trường phổ thông của ta cung cấp cho học sinh là
nguồn từ đâu? Rõ ràng có đến 99% các tri thức là từ nguồn Âu-Mỹ. Giáo dục phổ
thông ở Hàn Quốc, Nhật Bản, ở chính Trung Hoa lục địa hay Đài Loan, cũng đều
như vậy.
Vậy là giáo dục vùng châu Á trong đó có
ta đều đã “thoát Á” rồi. Vậy thì nhà trường hiện tại đâu có còn dính líu gì
nhiều với Nho giáo, Nho học mà quay lại dùng các phương châm, khẩu hiệu rút từ
nó?
Đã đến lúc bỏ khẩu hiệu "Tiên học
lễ..."
Cốt lõi mệnh đề “Tiên học lễ, hậu học
văn” là nhấn mạnh việc trau dồi tư cách đạo đức bên cạnh việc học lấy tri thức
và kỹ năng. Đây là một phương châm không riêng gì của giáo dục ở phương Đông.
Nhưng cách diễn đạt lấy chữ “lễ” đại diện cho toàn bộ phương diện đạo đức thì
rõ là một sự quy nạp quá lệch, tỏ ra cũ kỹ, lại rất dễ phát sinh hiểu lầm và bị
lạm dụng.
Toàn bộ phương diện tri thức và kỹ năng
mà người ta cần tiếp nhận trong sự học, đem gói vào chữ “văn” thì quả là sơ
giản hóa đến mức khó chấp nhận.
Trong cuộc sống thường ngày, ngoài ý
nghĩa lễ độ thông thường, “lễ” thường ám ảnh người ta ở một vài hàm nghĩa thông
tục.Về phía người học, “lễ” dễ gợi tới sự khuất phục – đòi hỏi học trò phải
vâng phục – điều mà học trò lớp trên càng khó có thể sẵn sàng thể hiện, do tư
cách “người lớn” đang đậm dần lên ở các cô gái, chàng trai. Họ không thể “phục”
nếu người thầy không thật giỏi và không thật có tư cách. Đối với phụ huynh,
“lễ” nổi bật nhất ở ý nghĩa cống nạp – nó có cái gì đó nặng nề hơn so với sự
trả công thông thường.
Tôi biết là có bạn sẽ yêu cầu phải nêu
những hàm nghĩa của “lễ” từ gốc, từ các kinh điển Nho giáo. Song đấy là lĩnh
vực của giới nghiên cứu học thuật; người ngoài đời thường không đủ hiểu biết để
tiếp cận như thế; họ chỉ hiểu và đụng chạm với “lễ” ở ý nghĩa thông tục mà
thôi.
Cho nên, việc sử dụng lại khẩu hiệu
“Tiên học lễ hậu học văn” từ hơn chục năm nay, theo tôi, chỉ nên được xem là
giải pháp tình thế. Đã đến lúc nên chấm dứt. Nếu cần khẩu hiệu, hãy gắng tìm
lấy từ nguồn thuần Việt. Và nếu không tìm được từ nguồn “thuần Việt”, thì nên
tham khảo những nguồn có quy mô thế giới, chẳng hạn từ nguồn của tổ chức
UNESCO.
Trong
bối cảnh thế giới hiện tại, ta cũng nên lưu ý đến những hiện tượng như các
viện mang tên Khổng Tử được Trung Quốc lập ra ở các nước với tính cách những cơ
quan truyền bá văn hóa Trung Quốc ở nước ngoài.
Cái tên của Khổng Tử và có lẽ cả học thuyết của ngài nữa, như vậy, đang được đóng dấu đậm bản quyền quốc gia Trung Hoa. Ta nên tế nhị với chuyện này. Ta nên tự chứng tỏ rằng: từ thời hiện đại, người Việt Khẩu hiệu “tiên học lễ hậu học văn” – vốn có xuất xứ từ Khổng Tử – càng nên được chúng ta sớm chấm dứt sử dụng trong hiện tại, để từ nay chỉ nên được ghi nhận như một trong những thứ ta đã từng vay mượn thời quá khứ xa xưa. |
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét