GS Nguyễn Ngọc Lanh
Giáo dục nước ta không ngừng nhấn mạnh dạy đạo đức. Nói chúng ta lơ là
dạy đạo đức chưa hẳn đúng.
Liên
tiếp nhiều khẩu hiệu về dạy và học đạo đức được trưng lên liên tục, rộng khắp.
Chỉ
có điều, đạo đức giới trẻ cứ suy giảm, đến nay đã lan tới các cháu còn ngồi
trên ghế nhà trường.
"Tiên học lễ - hậu học văn"
Đây
là sản phẩm của Nho giáo, cứ tưởng nó sẽ chung số phận với Nho Giáo.
Nhưng
không, nó bất ngờ chiếm vị trí tột đỉnh dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, ngay từ
thời điểm cách nay ba-bốn mươi năm - trở thành khẩu hiệu mang tính triết lý của
toàn ngành giáo dục hiện đại.
Nhờ
thể hiện dưới dạng câu đối, với hai vế cân xứng nhau về ý (Đức -
Tài) và về luật bằng-trắc - lợi thế của khẩu hiệu này là đọc lên êm
tai, dễ thuộc, dễ hiểu...
Tuy
nhiên, đạo đức học sinh - mà nó có nhiệm vụ giám sát - xuống cấp, khiến địa vị
của nó không những mất độc tôn mà còn lung lay dữ.
Cuộc
thảo luận trên VietNamNet về
có hay không tác dụng thật sự của "tiên học lễ", đã lôi kéo rất đông
người.
Có
ý kiến nói khẩu
hiệu đã lỗi thời; thế kỷ XXI không ai
dạy "lễ" theo
nghĩa gốc của từ này; nhưng nội hàm mới của "lễ" lại chưa bao giờ
được xác định. Thầy đã không hiểu dạy "lễ" là dạy cái gì, làm sao trò
có thể học "lễ"? Do vậy, muốn học lễ cũng "bói
không ra thầy"...
Tóm
lại: khái niệm Lễ rất mù mờ. Và đây là đặc điểm chung của các khẩu hiệu giáo
dục.
Trẻ em đang chơi trò "ô ăn
quan" trong một ngày lễ dành cho gia đình. Ảnh: Lê Anh Dũng
|
Đây
là khẩu hiệu do chính Việt Nam
sáng tạo. Cũng dưới dạng câu đối, cũng liên quan "tài" và
"đức"; cũng được đề cao không kém ai.
Ví
dụ, các cuộc thi chữ đẹp đã được đôn lên thành phong trào toàn quốc, có khi
buộc toàn lớp, toàn trường phải hưởng ứng.
Nhưng
cuộc thảo luận gần đây - vẫn trên VietNamNet, với số người tham gia kỷ lục - đã
có ý kiến coi việc học sinh bị bắt buộc luyện chữ là việc làm
lỗi thời, hoặc nghi ngờ sự liên quan giữa "nét chữ" với
"nết người", coi đó là sự gán ghép đầy cảm tính. Và cũng không kém mù
mờ.
"Hồng phải thắm - chuyên
phải sâu"
Đó
là nội dung các cuộc chỉnh huấn dành cho trí thức, sinh viên. cách nay đã trên
50 năm. Cũng dạng câu đối, cũng hai vế: đức, tài... Nay cũng "bói không
ra" ai thèm nhắc lại.
Dạy chữ - Dạy người
Liệu
đã là khẩu hiệu cuối cùng?
Các
nhà giáo dục quyền uy đang đòi hỏi phải coi trọng "dạy người" ngang
với "dạy chữ".
Vẫn
là khẩu hiệu dạng câu đối, vẫn liên quan tài và đức.
Nhưng
lần này, khái niệm "dạy người" bị mổ xẻ.
Nếu
coi 20 triệu học sinh là... người, thì các thầy cô đang "dạy người"
đấy thôi?
Và
việc đầu tiên là dạy cho họ biết chữ (dạy chữ). Sao phải nêu thành khẩu hiệu
triết lý?
Té
ra, một cách chính xác phải nói "dạy làm người" để khỏi bị bắt bẻ.
Hỏi
Google về "dạy người" chỉ được nửa triệu kết quả; nếu hỏi "dạy
làm người" được tới 1,2 triệu kết quả.
Rút
ra: 1) khẩu hiệu mới đang được dùng thay cho "dạy lễ" ; 2) "dạy
làm người" được dùng phổ cập hơn, mặc dù nó phá vỡ dạng câu đối của khẩu
hiệu. Đáng tiếc.
Dạy
làm người, nghe hoành tráng và toàn diện hơn "dạy Lễ" nhưng vẫn không
kém mù mờ - so với dạy Lễ.
Nghĩa
là không thể xác định được nội hàm cụ thể của khái niệm. Có người bảo: Chỉ cần
dạy thấu đáo chữ Lễ là đủ để "làm người". Có người lại đòi hỏi sản
phấm của nền giáo dục mới phải là những con người độc lập suy nghĩ, tự do tư
tưởng... Đối chọi nhau cứ như so cổ hủ với tiên tiến vậy!
Cắt
nghĩa không khó. Chả là, xã hội loài người tồn tại triệu năm đã trải qua nhiều
trình độ.
Và
mỗi xã hội có tiêu chuẩn riêng về "làm người", thể hiện ở triết lý
giáo dục. Buổi giao thời, có cả những triết lý đối nghịch nhau, cùng tồn tại.
Do
vậy, nội dung cần dạy để "làm người" cũng thay đổi tùy trình độ xã
hội. Chỉ cần xét vài-ba tiêu chuẩn "làm người" mà một nền giáo dục
đang theo đuổi, ta suy ngay được triết lý nào đang chi phối nền giáo dục đó.
Thay
triết lý, lập tức một nền giáo dục sẽ có những thay đổi lớn: từ mục tiêu,
chương trình, sách vở, cho đến cách dạy, cách học, cách thi...
Xin thôi "dạy làm
người", thay bằng dạy ứng xử
Trong
khoảng thời gian dài bằng cả kiếp người, biết bao khẩu hiệu được đề ra để chống
suy thoái đạo đức, mà rành rành vẫn không chống nổi. Té ra, đó là những khẩu
hiệu mọc ra từ cùng một triết lý. Giáo dục nước ta muốn đoạn tuyệt với Nho
Giáo, nhưng Nho
Giáo vẫn chưa chịu ký vào đơn ly hôn.
Liệu
đã đến lúc hãy sớm thôi "dạy làm người", thay bằng dạy ứng xử?.
Không
thể dạy đạo đức, nhân cách, hoặc gì gì... bằng lời, bằng thuyết lý (anh phải
thế này, anh nên thế khác). Đạo đức, nhân cách (nếu có) vẫn là cái dấu kín
trong đầu, chỉ duy nhất thể hiện bằng ứng xử.
Ứng
xử là hành vi, khiến người xung quanh (thầy, bạn) quan sát được, đánh giá được,
uốn nắn dược. Ứng xử có thể dạy rất sớm (bà mẹ dạy đứa trẻ sơ sinh bú đúng
giờ). Không những ứng xử người với người, mà có cả ứng xử với bản thân, với môi
trường, với hoàn cảnh... Ứng xử có thể phân loại để dạy theo chủ đề: làm quen,
thuyết phục, an ủi, chia sẻ...
Cái
đích cuối cùng của ứng xử là chung sống với mọi người: với ông bà, cha mẹ, anh
chị em, bạn bè, tập thể... kể cả với người bất đồng chính kiến, bất đồng tôn
giáo; sao cho được mọi người hoan nghênh, tin, chấp nhận mình.
Ứng
xử có cách dạy riêng (lý thuyết, thực hành): dùng tình huống và đóng vai.
Ví
dụ, nếu gặp tình huống "thế này" thì bạn ứng xử "thế
nào"... Hoặc: Cả tổ đóng vai cử tri, bạn hãy thuyết phục trong 5 phút để
các cử tri bầu bạn làm tổ trưởng...
Ồ,
xin lỗi. Đây không phải chỗ bàn sâu về dạy ứng xử.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét