Hà Xuân Nguyên
Đối với người Xê Đăng, khi trong nhà có
người thân qua đời, họ đi báo tin cho bà con dân làng biết để ngày hôm đó mọi
người cùng ở nhà chia buồn
. Lúc này, gia đình tiến hành thủ tục phân chia tài
sản và cử người đào huyệt rồi đưa thi hài ra xô ghét (rừng ma - tức là nghĩa địa của làng) để chôn cất theo theo
quy định của cộng đồng, bao gồm các bước sau:
1.
Đào huyệt
Do cư trú ở khu vực miền núi có nhiều thú
dữ quấy phá, nên xảy ra trường hợp mộ người chết bị heo rừng và nhiều động vật
khác đào bới tìm ăn xác chết, gây nên sự
kinh hoàng cho người dân. Vì thế, độ sâu của huyệt phải từ 1,5 m trở lên, nếu
gặp nơi đất mềm người dân có thể đào sâu trên 2 m, sau đó đào âm vào một bên đủ
để quan tài lọt vào đó. Nếu gặp nơi đất cứng, đất có đá nhiều hoặc nơi khó đào
thì độ sâu huyệt có thể cạn hơn, huyệt lúc này được bố trí như ở người Kinh
(tức là không thể đào âm vào một bên được), nhưng lớp dưới cùng được người dân
chặt cây tre, nứa hoặc lồ ô lót lên trên.
2.
Cách thức xử lý thi hài người chết
Thi hài được người thân trong gia đình
“cõng” đi cùng với các vật tùy tán và vài thanh que củi còn cháy đem đến xô ghét
(rừng ma) để tiến hành “tẩm liệm”. Quan tài được đưa ra trước, có thể là
gỗ hoặc bằng tôn, thậm chí gia đình nào nghèo thì không có vẫn được. Tại đây,
một số thanh niên khỏe mạnh đảm nhận việc đào huyệt, số còn lại lo việc mặc
thêm đồ (hoặc giữ nguyên bộ đồ cũ lúc chết mặc), tiếp đến thi hài được quấn
bằng vài tấm mềm hoặc những vật dụng được chia cho người chết. Tiếp đến là giây
phút tiễn đưa lưu luyến giữa sống phải nhìn mặt người thân lần cuối để chia tay
vĩnh biệt mà lòng đầy nước mắt, họ vừa cầu khấn Yàng phù hộ cho người chết về
thế giới bên kia được suôn sẻ và cầu mong người sống ở lại thực hiện tốt nghĩa
vụ trách nhiệm của bản thân với cộng đồng.
3.
Cách thức đặt quan tài
Khi huyệt được đào xong, người ta lấy một
nhành cây đập xung quanh với lời cầu khấn rằng huyệt này chỉ dành cho hồn người
chết, không được để người sống đến ở. Mục đích của việc làm này là xin Yàng và
người chết phù hộ độ trì để hồn ma không về bắt người sống phải “đi” nữa. Sau
nghi thức này, quan tài được đưa từ từ xuống.
Như chúng tôi đã trình bày ở phần trên,
nếu huyệt đào thẳng xuống rồi âm vào một bên, thì phần lõm vào trong là nơi để
quan tài; nếu huyệt được đào thẳng xuống thì phía trên quan tài người ta lót
những thanh tre hoặc nứa ở bên trên, tạo thành khoảng trống để quan tài ở giữa.
Đầu quan tài luôn hướng về phía làng.
Ở đây chúng ta cần chú ý, khi chuẩn bị
lấp đất, người ta để một cành trúc nối từ phía đầu người chết lên mặt đất, đây
là nơi để người chết “thở” và là nơi “liên hệ” giữa ngưòi sống với người chết.
3.
Sau khi chôn
Mộ của người Xê Đăng không đắp cao, chỉ
vừa đủ để người ta nhận biết, khi đất được lấp đầy người ta rút ống thông hơi
lên tạo thành một lỗ, tiếp đến người thân trong gia đình đem các chum, ché được
chia cho người chết chọc thủng rồi để trên mộ. Đến đây, một lần nữa người thân
đem nhành cây lúc ban đầu để xung quanh mộ, và mỗi người đưa tang bẻ 6 cây nhỏ
- gọi là củi đặt lên mộ “gởi” cho người chết về “bên kia” thế giới nấu ăn. (Số
6 đối với quan niệm của người Xê Đăng là số tốt).
Do quan niệm của người Xê Đăng về sự tồn
tại của linh hồn nên có sự ràng buộc giữa người sống với người chết, do vậy,
nếu trước khi qua đời người này có mong muốn làm một con trâu để thiết đãi dân
làng, song vì lý do nào đó chưa thực hiện được thì lúc này người thân lấy cây
hay vật dụng nào đó làm thành hình con trâu để trên mộ với ý niệm giúp người
chết thực hiện ước muốn của mình.
4.
Các nghi lễ chúc phước
Khi công việc hoàn tất, mọi người bắt đầu
ra về, người thân cầm nhành cây và các que củi đi
trước, tiếp đến là đến thanh thiếu niên, cụ già cùng kéo nhau ra giọt nước tắm
rửa nhằm tẩy sạch ô uế . Mọi người lấy lá cây vò nát để lau tay, rồi đưa lên hơ
trên các que củi nhằm nhận
sự chúc phúc của gia đình người chết để gặp nhiều mau mắn trong cuộc sống. Đến
đây mọi việc kết thúc, nếu gia đình có điều kiện thì mời mọi người về nhà uống
rượu chia buồn, con không thì ai về nhà nấy đề ngày sau tiếp tục công việc.
Người Xê Đăng không có tục làm lễ bỏ ma,
nên không còn quan hệ với người chết ở rừng
ma nữa. Trường hợp đó chỉ áp dụng cho những ai có cái chết bình thường (như
đau ốm, hay già...); riêng người chết bất đắt kỳ tử, chết tai nạn, chết không
còn nguyên vẹn thì sau khi chôn cất xong, người nhà vẫn đến xô ghét làm lễ đuổi tà đi để không cho
hồn ma quay về hại gia đình nữa. Đặc biệt, nếu người chết là trẻ nhỏ mới sinh
ra thì gia đình không chôn mà gói lại bỏ vào một cái giỏ đem để trên cây cao
hoặc một tảng đá hay hốc cây nào đó để đứa bé “nhìn thấy rừng, thấy đất”. Tục
lệ này hiện nay vẫn còn phổ biến.
Như vậy, qua những gì chúng tôi đã trình
bày, dù không còn là thành viên chính thức của làng, nhưng qua cách thể hiện
tình cảm của người sống đối với người chết như một thông điệp nhắn nhủ mọi
người rằng: chúng ta là một, dù sống hay chết đều phải có trách nhiệm chung với
tổ tiên, với cộng đồng để sống tốt hơn cho cuộc đời này ./.
------------------
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét